Ang Great Wall—Monumento sa Damgo sa Imperador

MAHITABO gayod kadto sa ulahi nga adlaw. Misugo ang usa ka tawo nga tukoran ug pader ang palibot sa iyang balay. Imperador kining tawhana. Ug ang iyang balay? Ang tibuok Tsina! Apan kinsa kining haria? Ug nganong iyang gigamit ang tibuok gingharian sa pagtukod ning maong kuta?

Aron matubag kining mga pangutanaha, atong tan-awon ang mga yugto sa kasaysayan sa Tsina nga gitawag Warring States (403-222 W.K.P.). Apan hinumdomi, malisod usahay ang paglain sa tinuod nga nahitabo sa kasaysayan ug sa sugilambong. Nabahin ang Tsina sa gagmayng mga gingharian ug mga estado, ug kanunayng miulbo ang gubat sa ilang taliwala. Dugang pa sa kagubot, ang makahahadlok nga laag nga “mga barbariano” sa amihanan nagapanaw sa tanang panahon sa pag-ilog sa abot sa matambok nga yuta sa habagatan. Sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon, nahimong okupado ang kadaghanan niining mga estadoha sa pagtukod ug pader.

Ang abog nga naukay ning politikal nga kasungian sa sinugdan nagpalubog sa pagtungha sa gamayng estado nga ginganlag Ch’in. Apan sa hinayhinay kining masulongong estado, gitamay sa edukado nga mga Intsik, nakapukan sa tanan gawas sa unom ka nagkaawayng mga gingharian.

Dayon sa tuig 246 W.K.P., ang 13-anyos nga si Prinsipe Cheng mihari sa Ch’in. Iyang gihanduraw ang usa ka nahiusang imperyo ilalom sa iyang mapig-otong pagmando, ug wala siya mag-usik ug panahon sa pagsulong sa ubang mga gingharian. Sa pagka 221 W.K.P., ang kataposan sa mga estado sa Tsina nahulog sa mga sundalo ni Ch’in. Sa kataposan, nakab-ot sa hari sa Chi’n ang wala mahimo sa ubang mga hari sa Tsina. Siya ang hari sa Tsina—ang tanan niini! Ang malipayong Cheng nagtawag sa iyang kaugalingon sa bag-ong titulo: Ch’in Shih Huang Ti, kun Unang Soberanong Imperador sa Ch’in nga dinastiya.

Si Ch’in Shih Huang Ti maoy usa ka tawo nga natulod sa iyang ambisyon sa pag-usa sa iyang imperyo ug sa iyang maiyaiyahong ambisyon sa pagkadili mamatay. Sa laing bahin, gipasidunggan siya nga usa ka henyo sa politika. Naghimo siya ug sentro sa iyang kagamhanan, sa sukdanan sa sinulat nga pinulongan sa Intsik, gibag-o ang sistema sa kuwarta, ug mitukod ug dagkong mga dalan nga nagsugod sa iyang kapital nga siyudad sa Hsien Yang.

Sa laing bahin, gilarawan usab sa kasaysayan ang dili maayong bahin ning tawhana. Si Ch’in Shih Huang Ti nahadlok sa kamatayon. Misamot ang iyang kahadlok tungod sa plano sa pagpatay kaniya hangtod sa punto nga ginerbiyos siya. Busa nagpatukod siya ug daghang puloy-anan, nga sa ulahi miabot kinig 270 diha lamang sa kapital, ug nasumpay sa tanel sa ilalom sa yuta aron ang gipangita nga imperador makataboktabok sa tago ug makatulog sa lainlaing lugar kada gabii.

Ang Damgo sa Imperador, Nahimong Mangil-ad nga Damgo sa Imperador

Ang opisyal nga kasaysayan sa Intsik nag-ingon nga, sa 214 W.K.P., si Ch’in Shih Huang Ti nakaideya sa pagbutang ug tabil sa tibuok amihanang utlanan sa iyang imperyo. Handurawa kining maong imperador nga mahinamong nagdibuho atubangan sa mga enhinyero sa korte sa mahimayaong larawan sa iyang labing bag-ong damgo. ‘Magtukod kita ug pader!’ mao ang nabatian nga gisulti niya. Kining padera maoy 24 piye nga gitas-on diha sa daghang lugar, ug sa ibabaw niini may igong kalaparon nga makamartsa ang walo ka sundalo.* Ang palas-anon ning dakong buluhaton nahulog sa kugihang Meng T’ien, ang usa sa labing iladong mga heneral ni Ch’in. Gigamit ang iyang mga sundalo, iyang gidala ang panonpanon aron matuman ang damgo sa iyang agalon.

Sanglit ang Pader gitukod man sa pagpanalipod batok sa gikahadlokang nga manunulong sa amihanan, kinahanglan ang mga torre aron mabantayan ang kalihokan sa mga kaaway diha sa mga utlanan niini. Busa nagpatindog si Meng T’ien ug dagkong torre sa guwardiya nga may sukod nga 40 piye kuwadrado sa punoan ug nagkagamay ngadto sa 30 piye kuwadrado sa ibabaw. Duha ka pana ang distansiya niini aron ang mga magpapana makadepensa sa tanang kiliran sa Pader gikan sa mga torre. Ang total nga 25,000 ka torre mitindog sa mga bakilid ug sa mga agianan sa mga walog sa tibuok yuta.

Sumala sa maarangan, gigamit ni Meng T’ien ang mga pader ug mga torre nga nabilin sa nangaging mga estado, gisumpay kini nianang gitawag sa Intsik sa ulahi nga Wan Li Ch’ang Ch’eng, kun Ten Thousand Li Long Wall. (Ang Intsik nga li maoy duolan sa untersiya sa usa ka milya o katunga sa usa ka kilometro.)* Apan, sa tinuod, ang Pader may gisangkarong mga 1,850 ka milya. Gidugangan sa sunodsunod nga mga kaliwatan ang kuta, gisumpayan kini sa daghang direksiyon. Ang labing ulahing mga surbi sa kagamhanan sa Intsik nga “nagsubay sa mga nabilin sa pader diha sa ngilit o bukirong mga dapit nagpakita nga ang aktuwal nga gitas-on maoy duolan sa 10,000 ka kilometro,” mitaho ang China Reconstructs.

Gituohan nga ang pila ka bahin sa Pader may pundasyon nga hinimo sa mga batong bantilis nga 14 piye ang gitas-on por 4 piye ang gilaparon ug ang kabag-on sa bato maoy 2 ngadto sa 5 piye, sama sa paagi sa konstruksiyon nga gigamit sa mga enhinyero sa dinastiya ni Ming sa ika-16 nga siglo. Ang luna sa tunga niini gitambakan ug yuta ug gipatungag mga graba. Sa nagpahabagatan ang Pader, mitadlas kini sa halapad matambok nga patag nga wala kaayoy makitang mga bato. Busa napugos ang mga magtutukod sa paggamit sa kon unsay anaa—ang pino dalagong yuta nga gitawag loess. Ang ubang mga seksiyon gitukod pinaagi sa pagtumpig basa nga loess diha sa kahoy nga balayan. Ang ubang mga seksiyon gitukod pinaagi sa pagtagsip sa mga bloke sa loess sa mga kilid, nga nagbilin ug napaugdong yuta ingong Pader. Niining mga seksiyona, kagun-oban na lamay nabilin niana karon.

Ang Great Wall nagtadlas sa habog nga mga bukid sa Tsina, nagdulhog sa labing ubos nga mga walog, ug nagmartsa tabok sa mainit nga disyerto. Sa sidlakan, ang makapangurog sa bukog nga hangin ug ang makabutang unos sa niyebe nagpaantos sa mga trabahante. Sa kasadpan, ang walay kaluoy nga adlaw sa disyerto ug ang nagapamaak nga balas nagsakit kanila. Ang pagtukod niini nagpakita sa kasakit sa ginatos ka libong mga mamumuo nga nagtrabaho saylo sa maarangan sa tawo. Kadtong dili na makatrabahog kusog gilabog nga buhi ngadto sa mga trinsera sa pundasyon lakip sa uban nga nangamatay sa kagutom ug sa pagkaladlad. Ang Pader nakaanig ngalan nga “Ang Labing Taas nga Sementeryo sa Yuta,” sanglit duolan sa 400,000 ang nangamatay tungod niini.

Lakip sa mga nangamatay mao ang daghang maalamon sa Tsina nga giisip nga hulga sa politikal nga kalig-on sa imperyo. Ang ilang mga ideya pabor sa peudalismo ug ang ilang pagpanaway sa masilhigong mga reporma sa imperador mitultol sa iladong ‘pagsunog sa mga libro ug sa paglubong sa mga eskolar’ sa 213 W.K.P., nga nakalama sa ngalan ni Ch’in Shih Huang Ti alang sa nagsunod nga kaliwatan. Hangtod karong adlawa, ang mga awit nagabakho sa pagkawala sa kinabuhi nga miresulta sa pagtukod sa Pader. Usa gayod ka mangil-ad nga damgo!

Napukan ang Dinastiya

Apan nagpabilin ang pangutana: Nganong gipahago sa usa ka imperador ang iyang imperyo sa alang sa dakong buluhaton? Sa atubangan, daw pagdepensa ang katarongan. Ug tinuod nga naabog ang mga laag, sa mubong panahon. Apan hinumdomi sa makadiyot ang gingharian ni Ch’in sa kinatayoktokan niini—usa ka gamhanang makinarya sa gubat nga malamposong nakapukan sa tanang maabot niini. Unsay iyang isunod? Tingali nahadlok ang imperador ning dako, maisog nga mga sundalo kay sa iyang kahadlok sa mga laag.

Bisan pa, ang pagtukod sa Pader, nakitang dakong kapildihan sa imperyo. Sa habagatan sa Pader, misugod sa pagdako ang nangalsang mga sundalo. Miulbo ang mga pag-alsa sa mga mag-uuma tungod sa dagkong buhis alang sa maluhong mga proyekto sa imperador. Ang tawong dili gustong mamatay namatay sa 210 W.K.P. Nalumpag sa misunod nga pag-ilogay sa gahom ang imperyo. Ang gamhanang dinastiya ni Ch’in milungtad lamag 14 ka tuig, gikan sa 221-207 W.K.P. Apan, nakasaksi ang Tsina nianang mubong pagmando ug labing masilhigong mga hitabo.

Sama nga napakyas si Ch’in sa pagdaog sa labing dakong kaaway sa tawo, ang kamatayon, sa ingon, diyutay na lamang ang nahibilin sa iyang orihinal nga Pader, sa pagpasidungog sa milyonmilyong naulipon sa pagtuman sa damgo sa usa ka imperador. Ang matahom nga mga seksiyon sa Pader nga nakalahutay ug ginatan-aw sa mga turista karon gitukod sa ika-16 nga siglo sa dinastiya ni Ming ni Imperador Wan Li.

[Mga footnote]

1 ka milya = 1.6 kilometro.

1 ka piye = 0.3 metro.

[Kahon sa panid 20]

Unsa ka Dak-a ang Great Wall?

□ Ang orihinal nga Pader kon tul-iron makaabot sa Pasipiko latas sa Rockies sa Mississippi o gikan sa tumoy sa Brittany sa Pransiya latas sa amihanan sa Uropa hangtod sa Moscow.

□ Ang Great Wall may igong materyal sa pagtukod ug pader nga walo ka piye ang gitas-on ug tulo ka piye nga gibag-on sa tibuok kalibotan sa usa ka libot diha sa equator—usa ka distansiya nga may 25,000 ka milya.

[Mapa sa panid 19]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MONGOLIA

TSINA

Jiayuguan Pass

Lintao

Yanmenguan

Shanhaiguan

KOREA

■​—Ang Great Wall sa pagmando ni Quinshihuang

●​—Ang Great Wall sa dinastiya ni Ming