Mga Katalagman—Ang Pagpangita sa mga Hinungdan Niini

“PINAKADAOTANG tuig sa kasaysayan,” mao ang pangunang-ulohan sa The Times sa London mahitungod sa mga pagkahulog sa ayroplano sulod sa 1985. Ang nangamatay nga duolag 2,000 nagpamatuod nga kadto ang pinakadaotang tuig sa mga namatay sa disgrasya sa ayroplano sa kasaysayan.

Ang labing grabeng sunog sukad sa usa ka Britanikong estadyum sa saker nakadaot sa siyudad sa Bradford sa Inglaterra sa Mayo 1985. Ang mga siga mitilap sa kahoy nga grandstand nga may 3,000 ka tumatan-aw, nga nagbilin sa 55 ka patay ug ginatos nga naangol.

Sa laing dapit sa miaging tuig, ang kinaiyanhong mga katalagman nagpahinabog dako kaayong kapildihan sa kinabuhi. Ang linog sa Septiyembre sa Mexico City mipatayg kapin sa 9,000 ka tawo. Pila ka semana sa ulahi sa Colombia, ang dako kaayong dahili sa lapok nga sangpotanan sa pagbuto sa bolkang Nevado del Ruiz halos nagpayhag sa lungsod sa Armero, nga mipatayg kapin sa 20,000.

Pag-abot sa mga Hinungdan

Inighapak sa usa ka katalagman, ang bug-os nga pagsusi sa hinungdan niini mosugod ug mokabat pa tingalig mga semana o mga bulan. Kadto nahitabo ba tungod sa pagpasagad, depektosong desinyo sa makina, o sabotahe? Gihatag ba ang igong pasidaan? Unsa ang mga panagang sa kapeligrohan? May naglaktud ba niadto?

Ang mga gipangayo sa mga biktima nga magpabayad nahasandig sa kon diin nahiluna ang responsabilidad. Sa usa ka hungaw sa gas sa usa ka planta sa pesticide sa Bhopal, India, nga gibatbat nga “pinakagrabeng aksidenteng industriyal sa kasaysayan,” kapin ug 1,700 ang gilista sa opisyal ingong namatay, uban ang mga 200,000 nga naangol. Adunay mga kleym o gipangayo nga gikatahong mokabat sa kapin sa katigayonan sa Indian nga kompaniya sa kemikal. Tungod sa maong dagko kaayong mga gipangayo, ang pagtino sa hinungdan ug pagbahin sa kabasolanan maoy budlayng trabaho.

Ang dakong ayroplano karong adlawa nagadalag duha ka rekorder sa paglupad, o ang itom nga mga kahon sumala sa pagtawag niana. Ang usa detalyadong nagarekord sa dinosenang tipik sa impormasyon mahitungod sa ginahimo sa ayroplano matag segundo. Ang lain mao ang rekorder sa tingog sa cockpit nga naundan sa mga komunikasyon sa tripulante hangtod sa gutlo sa pagkahulog. Ang maong itom nga mga kahon hinungdanon kaayo sa pagtabang sa pagtino sa hinungdan sa mga aksidente sa ayroplano nga himoon ang dako kaayong panlimbasog sa pagkaplag kanila.

Ang mga imbestigador nagasukitsukit usab sa mga maluwas sa pagpangitag mga ilhanan sa nakaingon sa pagkahulog. Sa Hapon ang wala-magtrabahong kamarera naluwas sa labing grabeng katalagman sa ayroplano sa kalibotan. Siya nakahatag sa mga eksperto sa bililhong mga detalye bahin sa paglupad sa jet sa ilang paningkamot sa pagtino sa hinungdan sa trahedyang mihunos ug 520 ka kinabuhi.

Bililhong mga Pagtulon-an Nakat-onan

Sa dihang mahibaloan ang hinungdan, ang pagtagad iliso ngadto sa pagpugong sa susamang mga katalagman. Ang sunog sa estadyum sa saker sa Bradford nasubay ngadto sa basura sa ilalom sa grandstand, nga lagmit nasilab sa sigarilyo o sa dinagkotang asoge. Ingong resulta, ang opisyales mihimog mga lagda sa pagpauswag sa kaluwas sa mga pasilidad sa dula.

Sa tugpahanan sa Manchester sa Inglaterra, ang usa ka sunog nagpugong sa paglupad sa usa ka ayroplanong jet, nga mipatayg 55 ka tawo. Ingong resulta, ang mabinantayong mata giliso ngadto sa mga palakaw sa pag-ebakwet. Gawas pa, ang dili-dutlan-sa-kalayong mga adorno nga gigamit sa mga kamarote sa ayroplano gisusig maayo.

Sa ingon, ang bililhong mga pagtulon-an makat-onan gikan sa bug-os nga pagsusi kon unsay magpahinabo sa mga katalagman. Ang pagpasagad, huwaso nga trabaho, depektosong desinyo, ug ubang hinungdan nagapadayag nga dakog bahin ang tawhanong elemento diha sa hinimo-sa-tawong mga katalagman.

Apan komosta ang kinaiyanhong mga katalagman? Unsay ginapadayag sa pagpangita sa mga hinungdan niini?

Pagtagna sa Kinaiyanhong mga Katalagman

May dakong kalamposan sa pagtagna sa kinaiyanhong mga katalagman sama nianang ipahinabo tingali sa mga unos. Sa Caribbean, “ang posibilidad sa sayong pasidaan” miuswag ngadto sa “halos 100%” matud sa usa ka taho. Kini midugang: “Ang kadaghanang panagna makahatag ug 24 oras nga pasidaan sa gidahom nga takna sa pag-abot ug ang kakusog sa bagyo.”

Ang abanteng pasidaan sa ubang matang sa mga katalagman labi pang lisod himoon. Apan sa usa ka okasyon, milampos ang mga Insek sa pagtagna sa usa ka linog. Pinaagi sa pagpaniid sa lain nga gawi sa mga hayop sa usa ka lugar sa probinsiya sa Liaoning, ang mga awtoridad nakabantay sa umaabot nga katalagman. Sila nang-ebakwet ngadto sa siyudad sa Haicheng. Wala madugay tapos niadto, nahitabo ang usa ka linog, nga nagdaot sa 90 porsiento sa siyudad. Tungod kay gisunod ang pasidaan, may gamay rang kapildihan sa kinabuhi.

Bisan pa niana, ang mga tagna bahin sa linog talagsa rang matukma nga igo alang sa emerhensiyang pag-ebakwet. Ang usa ka panig-ingnan mao ang makalilisang nga mga nangamatay, nga sa opisyal gibutang sa 242,000, sa 1976 nga linog sa T’ang-shan sa Tsina. Ang mga siyentipiko makakaplag sa daghang peligrosong dapit, apan sila dili makatagna kon kanus-a gayod mahitabo ang linog. Busa, bisan tuod ang 1985 nga linog sa Mexico “wala makapatingala sa seismologists,” sumala pa sa usa ka eksperto, kadto nagpahinabo gihapon ug dako kaayong kadaot.

Pagsanta sa Kinaiyanhong mga Katalagman

Ang mga eksperto nagahatag ug diyutayng paglaom sa pagsanta sa maong mga katalagman. Ngani, sumala sa librong Natural Disasters: Acts of God or Acts of Man?, “ang mga tawo nagausab sa ilang silinganan nga mahimo kining mas maapektahan sa mga katalagman, ug mahimo silang mas huyang.”

Ingong pananglitan, sa mga dapit sa kalibotan nga daghan kaayog tawo ang yuta kadaghanan giupawan sa talamnon, nga nagahimo sa mga hulaw ug mga baha nga lagmit pang mahitabo. Dugang pa, adunay dili-maihap nga pananglitan sa mga tawo nga nagapuyo sa mga dapit nga lagmit mahitabo ang katalagman nga mapakyas sa paglihok pinasukad sa opisyal nga mga pasidaan.

May mahimo ba sa pagpugong sa mga puwersa sa kinaiyahan nga maoy hinungdan sa mga katalagman? Bahin sa mga linog, ang mga siyentipiko mipahayag nga ang likido nga gibomba ngadto sa lalom nga atabay nagpahinabog sunodsunod hinayng mga linog sa dapit. Sila nagalaom nga ipahungaw ang tensiyon sa ibabawng bahin sa yuta ug mamenosan ang mga linog pinaagi niini. Apan hangtod karon gamay ra ang ilang kalamposan. Sumala sa gihinapos sa librong Disaster!: “Kulang pa ang nahibaloan sa pagkakaron mahitungod sa kaluwas nianang palakawa . . . sa pagpakamatarong sa paggamit niana diha sa mga dapit nga daghag tawo.”

Ang ubang paningkamot sa pagpugong sa kinaiyanhong mga katalagman wala mapamatud-ing mas maayo. Tagda ang gisulayan uban sa mga urakan o unos. Sulod sa mga 25 anyos na, ang ayroplano gipalupad ngadto sa mata sa mga urakan aron “sabwagan” kanag mga kemikal sa pagsulay sa pagpaluya sa puwersa sa bagyo. Bisan pa niana nagapadayon ang mga urakan sa pagpahinabog kamatayon ug pagdaot.

Gipasangil Ngadto sa Labaw-kinaiyanhon?

Sanglit dili tino ang mga panagna ug dili gayod posible ang pagpugong, gipasanginlan sa daghan ang labaw-tawhanong mga gahom sa gawas sa pisikal nga kalibotan. Ang librong Disaster! nagakomento: “Sa usa ka kultura nga nagsulay sa paghimo sa tanang butang nga matagna, ang kapintasan sa kinaiyahan mao ang lahi, ang katingad-anan, nga dili ikasaysay o mapugngan.”

Nan, dili katingad-ang daghan ang nagapasangil sa kinaiyanhong mga katalagman ngadto sa Diyos. Apan husto ba kini? Ang mga katalagman ba tinuod nga “pagbuot sa Diyos”?

[Tinubdan sa Letrato sa panid 3]

Reuters/Bettmann Newsphotos