Nganong Mahapay ang mga Bangko?

SA TUIG 1970 dihang nagbukas ang Bank of Hawaii ug sanga diha sa isla sa Yap sa Micronesia, kini nagkaproblema: kon unsaon sa pagkombinsir sa mga tawo sa Yap sa pagdeposito sa ilang kuwarta sa bangko. “Naghimo kamig miting sa lungsod ug nagsugod kami sa paninugdang mga butang,” misaysay ang opisyal sa bangko si Dominic B. Griffin III. “Diha sa mga palakaw sa kinabuhi nga walay paggamit ug kuwarta, ang tanang butang giisip nga kuwarta. Gipatin-aw pa namo kon nganong dili kuwarta ang baboy, kondili ang kuwarta mao kanang nasulat diha sa usa ka pirasong papel.”

Kanang problemaha nagpasiugda sa pangunang punto: Ang modernong sistema sa bangko gipasukad sa pagsalig. Natukod kini sa kompiyansa sa mga tawo—sa mga indibiduwal ug sa mga patigayon—diha sa mga bangko nga diha niini sila nakigtransaksiyon sa negosyo ug sa mga ahensiya nga mogarantiya kanila.

Ang Yap aduna nay bangko—ang bangko sa kuwartang bato. Sa dugay nang katuigan ang ilang gigamit ingong kuwarta mao ang dagkong mga ligid nga bato. Dagko kaayo kini sila nga dili na kinahanglan ang tipiganan aron mahipos ug matago sila. Hinunoa, gipasandig lang kini sa mga bungbong ug sa mga kahoy sa daplin sa dalan sa Colonia. Gikubkub gikan sa mga isla sa Belau, sa habagatang kasadpan sa Yap, tinoon ang ilang kantidad sumala sa kalisod sa pagkuha kanila ug sa pagdala kanila ngadto sa Yap pinaagig sakayan. Ang kuwartang bato, dili gayod balhinon. Ang tanan pamilyar sa matag piraso ug sa kasaysayan niini. Ang pagpanag-iya (apan dili ang aktuwal nga bato) ibalhin gikan sa pamilya ngadto sa laing pamilya dihang may palitong yuta kun butang.

Nan, ang Yap, sa literal kinahanglang kuhaon gikan sa “katuigan sa bato” ngadto sa katuigan sa modernong elektronikong sistema sa bangko, ug gipailaila sa kuwenta sa tseke ug sa savings deposit o kuwartang gideposito sa bangko, kambiyo sa kuwarta sa gawas, savings bonds, telegraphic remittances. Ang mga tawo kinahanglang makakat-on sa bili sa pinatik nga mga piraso sa papel ug sa pagsalig sa mga bangko nga maoy moatiman sa salapi nga dili nila makita.

Mao kanay kahimtang sa tibuok-kalibotan karon. Walay mangutana sa bangko sa pagpakita kanila sa ilang kuwarta. Sa tinuod, ang kadaghanang mga transaksiyon ginahimo sa elektronikong mga gamit ug pinaagi sa tseke. May pagsalig ang mga tawo nga ihatag sa mga bangko ang gisaad nga mga kuwarta kon kobrahon o dihang moabot na ang tagal nga kuhaon. Apan ang aktuwal nga pundo sa mga bangko diha sa ilang mga tipiganan nasudlan lamang sa gikinahanglang kuwarta alang sa adlaw-adlaw nga pagkuhag kuwarta. Sila nasayod gikan sa eksperyensiya kon pilay kuwarta ang gikinahanglan sa partikular nga panahon. Nan, hain diay paingon ang ubang mga kuwarta?

Ang Sistema sa Negosyo sa Bangko

Negosyo ang mga bangko. Sama sa ubang mga palakaw, sila maoy negosyo aron makaganansiya. Apan dili sama sa uban, kuwarta ang ilang produkto. Sa diwa, sila manghulam ug kuwarta gikan sa usa ka tuboran ug ipahulam kini sa uban. Pinaagi sa pagpahulam niini sa mas taas nga porsiento sa interes kay sa gihulaman, sila nagmugnag kuwarta alang sa ilang kaugalingon, sa ilang mga tigpamuhunan, ug sa ilang mga tigdeposito, ug sa pagtapal sa gastos sa ilang pagpalakaw sa negosyo. Apan nagmugna usab ug kuwarta ang mga bangko. Sa unsang paagi?

Si Dennis Turner mibatbat diha sa iyang librong When Your Bank Fails: “Ang Fed[eral Reserve System] nag-awhag sa mga bangko sa pagbilin ug gamayng porsentahi sa ilang mga deposito. Samtang dili managsama ang mga kinahanglanon sa pundo depende sa gidak-on sa bangko ug sa tipo sa deposito, sila karon [1983] nagaaberids ug 8%. Kon ang tigdeposito mobutang ug $100 sa iyang kuwenta sa bangko, makahulam ang bangko ug 92% porsiento niini. Ang tighulam, kon gastohon ba niya kini o ideposito sa laing bangko, makamugnag $92 diha sa bag-ong mga deposito. Niini nga deposito mahimong ipahulam ang $84.64, samtang ang $7.36 tipigan. Kining sapawsapawng ganansiya nagapadayon, busa sa 8% nga gikinahanglang reserba, ang $100 nga deposito makamugnag bag-ong kuwarta nga mototal ug $1,200.”

Sa kasagaran ang mga bango magpahulam kutob sa itugot nga ipahulam. Apan kon mokaylap ang mga hulongihong nga nagkaproblema ang bangko, ang mga tigdeposito mawad-an sa ilang pagsalig sa bangko ug magdungan sa pagkuha sa ilang kuwarta. Ang bangko dili makabayad sa tanang mga tigdeposito dihang mangobra ug may kapeligrohang magun-ob—gawas kon luwason sa gobyerno o iusa sa mas malig-ong bangko. Bisan ang malig-ong mga bangko nakaeksperyensiya niini.

Ubang mga Katarongan sa Pagkahapay

Usahay ang mga pautang mohatag sa mga bangko ug problema, ilabina kon ang pautang taas ug tagal nga ubos ang porsiento sa interes. Kasagaran walay problema kon magpabiling malig-on ang ekonomiya ug ang porsientong ibayad sa bangko sa kuwartang madawat gikan sa mga tigdeposito o sa ubang mga tuboran mas ubos kay sa interes sa mga pautang. Apan kon mosaka ang porsientong ibayad sa salapi, sama sa nahitabo karon, makita sa bangko nga nagabayad siya ug labaw kay sa iyang madawat.

Mosamot pa gayod kini kon kadtong nanghulam dili makabayad kanila. Mao kini ang kahimtang karon sa kadaghanang mga magbabaol sa Tinipong Bansa. Ang maong kapakyasan sa pagbayad nakahapay sa daghang gagmayng mga bangko sa maong dapit. “Katunga sa mga bangkong nahapay sa 1985 nalista ilalom sa mga bangko sa uma, sa ato pa, labing menos 25% sa ilang mga pautang nalangkit sa agrikultura,” miingon ang pamantalaan sa negosyo nga American Banker.

Ang panikas ug pagpangawkaw sa kuwarta maoy laing katarongan sa pagkahapay sa bangko. Ang katuigan sa elektronikong paagi sa pagbalhin sa mga deposito nakapaposible sa pagpangawat sa mga pundo nga nakahimo sa karaang panahong pagpanulis ug bangko nga wala ra sa kumingking kon itandi. “Ang ekonomiya sa Amerika naapektohan sa tuig-tuig nga alakansi nga kapin sa 500 milyones dolyares niining paagiha,” miingon ang pamantalaan sa Paris nga Le Figaro. “Sa Uropa, ang dagkong mga bangko mas mapanagan-on maylabot sa mga numero, dili nila buot ibutyag ang ilang mga problema. Apan sila miadmiter nga naalakansi silag dako gikan sa panikas pinaagig kompiyoter kay sa mga panulis ug naandang pagpangawat. Ang panglimbong pinaagig kompiyoter nahimong hampak sa atong modernong ekonomiya. . . . Dihang makadiskobre ug paagi ang mga eksperto sa kompiyoter sa pagsanta sa pangawat, bag-ong mga paagi ang modan-ag nga pahimuslan usab dayon sa pipila ka indibiduwal sa ilang kaugalingong bentaha.”

Diha sa tanang matang sa patigayon, ang dili maayong pagpalakaw ug dili maayong praktis sa negosyo mopahinabo usab ug pagkahapay. Sa pagkatinuod, ang dili maayong pagdumala ginaingon nga nagdula ug dakong papel diha sa kadaghanang mga pagkahapay sa mga bangko. Tingali ang mga direktor sa bangko nagpautang nga walay garantiya sa ilang mga higala o mga paryente. O tingali nagkinabuhing labaw kay sa iyang kinitaan sa panahong haruhay pa. O kaha ang kahakog ug paningkamot nga makaganansiyag dako ug gustong modatog dali nakapukaw sa pipila sa pagpatakag pamuhunan.

Sa ubang mga kaso, ang mabangis nga kompetisyon mitultol sa ubang bangko sa pagpamasin. Ang pipila nangabiktima sa ilang sobra ka luag nga mga polisa sa pagpahulam. Tungod sa dakong tinguha nga makabawi kon may mga problema ug aron modaghan ang mga pundo ug agos sa cash, danihon sa ubang mga bangko ang mga tigdeposito pinaagi sa pagtanyag ug taas nga porsiento sa tubo o mangahas sa pagsulod ug delikadonng mga negosyo.

Ang garantiya sa gobyerno sa mga tigdeposito—nga nagpasalig nga, bisan unsa pay mahitabo, bayran ug balik ang mga tigdeposito—nakaagda sa ubang mga bangko sa dili pagpanagana. Apan dili-matag-an ang umaabot. Ang uban nga misulod ug negosyo sa aseite ug ubang mga natad sa enerhiya dihang kini mausbawon pa ug taas ang mga prisyo, pananglitan, nahapay dihang mius-os ang mga prisyo o napakyas ang mga palakaw sa negosyo. O kon motaas ang bili sa salapi, mohatag kinig problema niadtong gilaomang mobayad sa gihulam nga kuwarta sa mas ubos ug bili nga dolyar.

Kining mga problema nga moagak sa pagkagun-ob sa mga bangko dili lamang iya sa gagmayng mga bangko. Naapektohan usab niini ang ubang labing dagkong pinansiyal nga mga institusyon sa kalibotan. Daghan nakakitag minilyon, binilyon pa gani, sa mga dolyar nga kantidad sa mga gipahulam ngadto sa mga nasod sa Ikatulong Kalibotan nga karon dili makabayad sa porsiento sa interes, ilabina sa kantidad nga giutang. Ang pagdagsa sa mga pagkagun-ob sa bangko sa katuigang dili ba dugay mibangon ug mga pangutana sa tibuok-kalibotan. Wala ba sa lugar ang atong pagsalig? Unsa gayod ka luwas ang mga bangko?

[Chart/Letrato sa panid 6]

Mga Bangkong Nahapay sa U.S.a

1977 - 6

1978 - 7

1979 - 10

1980 - 10

1981 - 10

1982 - 42

1983 - 48

1984 - 79

1985 - 120

[Mga footnote]

[Letrato sa panid 5]

Ang kuwartang bato sa Yap makita sa gawas niining balaya