Usa ka Yuta nga Walay mga Lasang—Mao ba Kana ang Palaabuton?

DAGKONG mga lugar nga libolibo nang katuigang natabonan sa labong nga tropikal nga mga lasang karon nagakaupaw na. Pinuy-anan niadto sa langyawng mga langgam ug mga mananap nga midangop ilalom sa labong nga payong sa milyonmilyong mga espisye sa mga tanom ug mga kahoy, ang uban may gihabugong 200 ka piye ngadto sa panganod, kining matahom, lunhaw, punog kinabuhing mga dapit sa yuta tulin nga nangahimong mga kamingawan.a

Uban sa malaglagong kasayon gidaot sa tawo ang mga bukid pinaagi sa atsa, gabas, buldoser, ug sa posporo. Iyang gihimo kini nga upaw, hawan, napagbang mga yuta sa awaaw nga mga kamingawan. Kining walay puas nga paglaglag sa tropikal nga mga lasang gihimo sa makalilisang nga proporsiyong 50 ka akre matag minuto, o kapin sa 100,000 ka kuwadrado kilometro sa usa ka tuig—usa ka luna nga katumbas sa gidak-on sa Austria.b

Sa tuig 2000, sumala sa ubang mga eksperto, mga 12 porsiento sa tropikal nga lasang nga nagpabilin sa 1980 mawala na—dili gamayng kahimoan sa tawo, bisan pa sa iyang dungog sa paglaglag. Mawala, usab, ang langyawng mga langgam, ang ihalas nga mananap, ug ang nagkalainlaing matang sa tanom nga dili makita bisan sa ubang klima sa dapit sa yuta. Gilaglag sa tawo ang bahin sa komplikado kaayong ecosystem nga hinungdanon sa iyang kinabuhi ug nga nagatagana kaniya sa dili-maisip nga mga kaayohan.

Kapin sa katunga sa mga medisina nga gigamit sa tawo gikan sa mga tanom, ang kadaghanan gikan sa tropikal nga mga tanom. Unsay mahimo sa industriya kon walay makuhang goma, salong, ratan, kawayan—nga nanubo sa tropikal nga lasang—dugang pa sa nagkalainlaing mga lanot, mga kamangyan, tina, ug mga lamas. Sa binuta ug sa walay pili, gidaot sa tawo ang bililhong bahandi.

Gikan ning dagkong tropikal nga mga lasang, gigama ang dakong bahin sa makahatag-kinabuhi nga oksihino. Ang ubang mga siyentipiko mipasidaan nga kining dakong pagwala sa nagagamag oksihinong mga lasang makapasamot sa gikahadlokang pag-init sa atmospera, nga mopahinabog malaglagong pagtaob sa dagat.

Ang pagpaupaw sa yuta adunay grabe ug dihadihang epekto diha sa kadaghanang bahin sa kalibotan. Ang mga nasod sama sa Brazil, Indonesia, ug Pilipinas nakakita sa kalit nga kausaban sa ilang mga yuta gikan sa dasok nga lasang nga nahimong palanas awaawng mga yuta. “Sa Habagatan-sidlakang Asia ingon ka daghana sa 25 ka milyong akre sa lasang niadto nga yuta karon ang nanubo lamang mao ang madukoton ug walay pulos nga mga sagbot nga dili makataganag pagkaon, sugnod, ug kumpay,” mitaho ang World Resources Institute.

Ang pagputol ug pagpanindag dakong luna sa mga kahoy seguradong makaupaw sa lasang sa Fiji sulod sa 20 ka tuig, sa Thailand sa sunod nga siglo, ug sa mga lasang sa kapatagan sa Pilipinas sa 1990, mitaho ang Science Digest. Sa Australia ang ilang pagdaot sa lasang kaylap—dos tersiya sa iyang lasang nawala na! Ang India nawad-an ug 3.2 ka milyong akre sa mga lasang tuigtuig pinaagig atsa.

“Sa tungatunga sa katuigan sa 1980,” mitaho ang magasing Natural History sa Abril 1986, “ang tanang nasod sa Aprika nawad-an na ug salipod nga kahoy. Sa pagkatinuod, ang kakulang sa lasang mao na ang lagda sa tanang nasod sa Third World.” Diha sa 63 ka nasod 1.5 ka bilyong mga tawo tulin nga nagapamutol ug kahoy kay sa pagtubo niini, nga nakamugnag kakulangan nga motultol dili lamang pagkahurot sa lasang ug sugnod. Nagpaabot ang mga eksperto nga modoble ang kakulangan sa tuig 2000.

Ang pagdaot sa lasang nagatandog sa dugokang katakos sa tawo sa paglungtad—ang agrikultura. Sa pagsugod, kon putlon sa tawo ang mga kahoy sa bukid ug sa mga bungtod aron tamnan sa iyang binhi, kon walay talamnon nga mohawid sa yuta, ang yuta mokankan dayon. Lain pa, diha sa mga nasod nga nihit ang kahoyng igsusugnod, “gibanabanang 400 ka milyong tonilada sa hugaw sa mananap ang ginasunog tuigtuig . . . Kining pagsunog sa potensiyal nga abuno gibanabana nga nakakunhod sa ani nga kapin sa 14 ka milyong tonilada.”

Ang dagkong mga lasang sa kalibotan tinuod bang malaglag sa dili na mabalit-ad nga mga gahom? O ibilin ba niining kaliwatana ang dakong bahin sa bahandi ug katahom niini alang sa iyhang mga anak? Daghang tabi, paldopaldo ang nasulat, apan diyutay ray gihimo bahin niini. Busa, unsay palaabuton ang ibilin niini sa iyang mga anak? Panahon ray mag-igo, ug diyutayng panahon na lamang ang nahibilin.

[Mga Potnnot]

[Blurb sa panid 7]

Diha sa 63 ka nasod 1.5 ka bilyong tawo tulin nga nagapamutol sa kahoy kay sa matubo niini

[Letrato sa panid 7]

Gihimo sa mga nasod ang bagang mga lasang nga mga palanas nga mga kamingawan