Nagkawalang Kalalangan sa Aprika—Makalahutay Ba?

BUNTAG na, ug malinawon ang tanan diha sa kasulopan sa Aprika. Ang laki nga elepante nanibsib sa mga sagbot. Gibaliyog ang iyang nagapangab-ot nga trompa sa mga tanom ug sa mga usbong, iyang giibot kini, gipagpag ang yuta, ug gihungit sa iyang baba, matagbawong nagapangusap; nagapaingon siya sa iyang 300 ka libra (136 kg) nga pagkaong talamnon sa adlaw-adlaw. Wala siya masayod, apan nakaagi na siyag 40 ka tuig niining sagbotong kapatagan; ang iyang dakong trompa nagpabanaag sa iyang edad. Makapaliwat pa siyag daghan sa laing napulo ka tuig ug mabuhi sa laing dekada ug sobra pa.

Milanog ang pagbuto, natugaw ang kalinaw sa kabuntagon.

Gikan ang bala sa dakong riple; kini mitaop sa kilid sa mata sa tigulang laking elepante. Mipagawas siyag makapanglimbawot nga singgit, misarasay, ug sa kalibog naningkamot sa pagpanimbang, apan nagpungasi ang dugang mga bala. Napaluhod siya sa kataposan ug natumba. Mibutho ang gamayng trak, ug misugod sa pagtrabaho ang naghinamhinam nga mga tawo. Ilang gilapa ang nawong sa elepante aron makuha ang mga tango gikan sa punoan niini sa bagolbagol ug gipaspasan sa pagtigbas. Sa pipila ka minuto nawala ang mga mangangayam. Mibalik ang kahilom sa kasulopan. Ang nagbuntaog tigulang nga elepante karon maoy 14,000 ka libra (6,300 kg) nga karne na lamang, gibiyaan lang didto nga madunot.

Sa makasubo, dili kini tagsaong kaso. Sa pagkatinuod, ang gibanabanang gidaghanon sa mga elepanteng ginapatay tuig-tuig sa mga mangangayam maoy gikan sa 45,000 ngadto sa 400,000. Ang surbi sa kalalangan nagpakita nga ang total nga gidaghanon sa mga elepante sa Aprika mius-os sa gidaghanong usa ka milyon ngadto na lamang sa 900,000 ka mananap. Kon magpadayon ang pagpangayam sumala sa iyang gidaghanon, katunga na lang ang mahibilin kanila sa sunod nga napulo ka tuig. Dihang magkanihit ang laking mga elepante, o mga trompa, dugang ug dugang mga nati nga laki ug baye ang mapatay.

Nganong may ingon nga pamatay? Ang $50 milyones sa usa ka tuig nga negosyo sa garing sa Aprika, duyog sa pagkadaling makakuhag awtomatik nga mga armas, maoy nakahimo sa elepante nga masayong mga puntariya sa mga mangangayam.

Nameligro usab ug dako ang rhinoceros sa Aprika. Gipunayan ug pangayam sa dugay nang kasiglohan, ang gidaghanon niini mius-os na lamang ug mga usa ka gatos ka libo sa kaliwatang miagi. Karon, mga 11,000 na lamang kanila ang nabilin. Tali sa 1972 ug 1978, 2,580 ka rhino ang ginapatay tuig-tuig; nabalaka ang mga biyologo nga mapuo na sila sa tuig 2000.

Nganong may ingon nga pagpamatay? Sa makausa pa kuwarta ang dakong hinungdan: Ang sungay sa rhino mokantidad ug kapin sa $5,000 ang usa ka libra ($11,000 por kg) sa binuok nga pagbaligya. Ginabaligya kini nga pulbos na diha sa tanang Halayong Silangan ingong tambal sa sakit sa ulo ug hilanat, bisan pa nga nakita sa pagsusi nga kini dili gayod makaayo. Ug mas halinon ang sungay sa North Yemen, diin dinhi ang bag-ong naadunahang batan-ong mga lalaki nagapangandoy nga makabatog seremonyal nga barawng may hamiling kuptanan nga sungay sa rhino—bisag mahimo man unta ang sungay sa baka.

Diha sa habog bolkanikong mga bukid sa Rwanda ug Zaire, ug sa kasikbit nga lasang sa Bwindi sa Uganda, namuyo ang kataposan sa mga aliwas sa bukid. Hapit nang mapuo ang ilang gidaghanon. Sa pagkakaron mga 400 na lamang kanila ang nabilin diha sa kalasangan. Ngano? Ginapatay sila sa mga mangangayam alang sa mga tropeo. Mahalin ang ulo sa aliwas diha sa black market ug $1,200 aron mahimong adorno sa bungbong, ang iyang kamot mahalin ug $600 aron gamiton ingong butanganag agiw sa sigarilyo!

Ang labing kusog modagan nga mananap sa mamala, ang cheetah, gituohan nga hapit na usab nga mapuo. Hapit 20,000 na lamang kanila ang nabilin sa kalasangan. Dugang mipasidaan ang mga siyentipiko nga kining gamayng populasyon malisod pasanayon, busa ang gidaghanon sa mangamatayng mga kuting dako kaayo diha sa mga cheetah. Busa, tinuod nga maapektohan sila sa kalisod sa nagkagamayng puy-anan.

Sa pagkatinuod, ang panginahanglan ug lugar nga kapuy-an alang sa kalalangan sa Aprika nakahatag malisod nga mga problema. Pananglitan, ang ihalas nga elepante nga moagi ug manibsib diha sa gamayng uma makadaot sa pangabuhi sa mag-uuma. Ug bisan pa, kon ibutang ang daghan kaayong mga elepante diha lamang sa parke ug sa mga lugar nga gigahin alang kanila diin dili sila makahatag kadaot sa pananom sa mag-uuma, ang mga lasang sa parke mahimo dayong mga kasagbotan tungod sa ilang batasan sa pagkakusog mokaon. Sanglit dili man makalakaw ug layo ang mga elepante, ang mga lasang dili makaapas sa pagpatubo ug balik.

Ang mga tiggalam sa kalasangan, mga tigbantay, ug mga siyentipiko sa dalayegon naningkamot sa pagsulbad niining mga problemaha ug nakahimog mga kalamposan. Sa South Africa, pananglitan, ang puti nga rhino sa dili pa dugay duolan na lamang sa usa ka gatos ang nabilin. Gihimo ang epektibong mga lakang sa pagpanalipod kanila, busa karon sila miabot na ug 3,000.

Ug dili lamang ang Aprikanong rhino ang nameligro ug ang kalalangan sa Aprika kondili, ang tanang kalalangan sa tibuok kalibotan. Ang elepante ug ang rhinoceros sa Asia nameligrong mapuo kay sa espisye sa Aprika nga atong gihisgotan dinhi. Ang mas makapabalaka pa, gipakita sa ubang mga pagtuon nga usa ka espisye sa mananap ang mapuo sa adlaw-adlaw. Laing taho nag-ingon nga tali karon ug sa kataposan sa siglo, mangawala ang mga espisye sa gikusgong usa sa usa ka oras!

Makaarang ba kita ning matanga sa kapildihan? Ang pagpamaligya ba sa mga panginahanglan sa tawo, tinuod o hinanduraw, makapatarong niining walay katagbawang kalaglagan?