Mga Linog Kon Unsaon Nimo sa Pagpangandam Alang sa Kaluwasan!

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Japan

“Wala kami mahibalo kon unsay among buhaton. Matarantar ka gayod.” Matud pa sa usa ka meteorologo gikan sa Pakistan bahin sa mga epekto kon may mahitabong linog sa iyang yuta. Sa pagkatinuod, pipila lang ka tawo ang nahibalo kon unsay buhaton kon maglinog. Bisan pa, ang pagdaghan sa malaglagong mga linog ning sigloha miagak sa pagpauswag sa pagdukiduki bahin sa pagpanalipod gikan sa linog. Busa giinterbiyo sa “Pagmata!” ang ubay-ubayng mga tigdukiduki sa nagkalainlaing mga yuta. Sanglit ang ilang tambag sa pagkatagsaon managsama, gilaoman nga kining impormasyona mapuslan sa mga magbabasa diha sa daghang mga nasod.

“DIHAY pagdaguhob,” nakahinumdom si Michiko, “ug dayon usa ka makalilisang nga pag-uyog nga daw nakaitsa sa among kahoy nga balay sa panganod. Nalisang kaayo ako sa kasaba sa mga butang nga nangahulog ug sa mga plato ug sa mga basong nangabuak. Sa kalit, nalubag ang among balay ug nagtuwangtuwang ang mga haligi niini.

“Wala matarantar ang akong inahan. Kalmado niya kaming gisultihan sa pag-ilis ug sinena alang sa gawas ug sa paghipos sa mga butang nga importante kanamo. Siya miingon nga pila na lang ka oras mahugno ang among balay, busa giingnan kami sa paggawas gikan niana ug sa pag-adto sa ospital diin didto nagtrabaho ang akong amahan.”

Si Michiko 12 anyos pa lang dihang nakaeksperyensiya sa usa sa labing dakong kalamidad ning sigloha—ang 1923 nga linog nga nakahimo sa Tokyo nga duha ka bahin sa ikatulo ug ang tibuok Yokohama sa pagkaabo. Libolibong mga balay ang nangahugno. Ug sa dihang nawala na ang mga abo, kapin sa 143,000 ang namatay. Apan, makaikag, ang gobyerno mipagula sa ulahi ug report nga nag-ingon: “Kadtong nangamatay tungod sa pagkalumpag sa ilang mga balay miabot ug duolan sa usa sa ikanapulo nga bahin” sa tanang nangamatay. Nan, unsay nakamatay sa 130,000 pa?

Miabot ang linog sa dos minutos una pa mag-alas dose sa udto—sa panahonng nagluto pa ang mga ginang sa panimalay alang sa paniudto. Ang resulta? Daghang mga sunog ang nahitabo sa pila lang ka segundo! Si Michiko mipadayon: “Sa panahon nga migikan kami, nanghugop ang mga tawong natarantar sa mga karsada. Ang tanan naningkamot nga makapalayo gikan sa mga sunog. Milighotlighot kami sa diha sa duot sa mga tawo. Gisultihan kami sa akong inahan nga dili gayod magbulag ug asa magtagbo kon magkabulag man ugaling kami. Nahinumdom ako nga nakurat ako sa mga butang nga gidala sa mga tawo gikan sa ilang mga balay—gikan sa mga kolon ngadto sa mabug-at nga mga kaban. Sa ilang kalibog, nakadala silag mga butang nga walay kapuslanan!”

Ang hangin, nga init kaayo tungod sa kalayo, misaka, nga gisuyop ang preskong hangin sa ubos nga nakapasamot sa sunog. Miporma ang mga alimpulos, nga nakapalupad sa nagkalayong mga kagun-oban bisan asa. Tinagpulo ka libong mga tawo nanagan paingon sa bukas nga mga parke aron malayo sa kalamidad. Sa pagkasunod adlaw nakita sila nga nakamada sa upat ug lima nga giladmon; kadtong anaa sa ibabaw nasunog—ug kadtong anaa sa ilalom natuok.

Ang mga tuboran sa tubig naguba ug mga komunikasyon nadaot. Sa pagkasunod nga mga adlaw, dihay hungihong nga gihiloan sa mga langyaw ang nabiling tubig ilimnon. Naporma ang mga grupo sa vigilante ug gipamatay ang mga langyaw. Walay katarongang gipamatay sa kapolisan sa militar ang mga vigilante. Ang walay kapuslanang kahadlok ug pagkatarantar mipahinabog kagubot bisan sa taliwala sa kapolisan.

Apan, si Michiko, napanalipdan gikan niining tanan. Sulod sa tulo ka oras sa linog, nadala sa inahan ni Michiko ang iyang mga anak ngadto sa ilang amahan, human sa mga plano nga ilang gihimo sa pamilya. Ug gidala sila sa ilang amahan sa luwas nga dapit ug napanalipdan sila sa miresultang kagubot. “Unsa ka dako ko sa akong pasalamat sa akong mga ginikanan,” miingon si Michiko, “nga sila nagpabiling kalmado ug nahibalo kon unsay buhaton.”

Ang mga awtoridad nga Hapones nagtuo nga ang kalayo, pagkatarantar, ug hungihong mao ang labing seryosong mga hulga maylabot sa mga linog. Ang taho sa kagamhanan mitapos nga 83 porsiento sa nangamatay sa 1923 nga linog maoy resulta gikan sa mga balay nga nasunog. Ang sunog maoy hulga sa Japan, sanglit kahoy ang kaylap nga gigamit sa pagtukod. Nakunhoran ang hulga sa sunog diha sa mga nasod nga migamit ug ubang mga materyales, sama sa semento. Bisan pa, ang pagkatarantar ug hungihong mao ang makamatayng mga hulga sa bisan diing dapit nga mohampak ang linog. Ang eksperyensiya sa pamilya ni Michiko nagpakita nga kining mga problemaha malikayan pinaagi sa abanteng preparasyon.

Abanteng Preparasyon

Sa unsang paagi makapangandam kang daan? Una, lingkod uban sa imong pamilya ug pagpilig pila ka maayong dapit nga kadangpan diha sa inyong kasilinganan. Hikaya kon asa magkita kon magkabulag kamo, ug tinoa kon asang dalana ang tagsatagsa kaninyo moagi aron makaabot didto. Hisgoti ang delikadong mga lugar nga likayan, sama sa estasyonan sa gasolina, nga mahimong mobuto. Tungod sa kapeligrohan sa sunog, tudloi ang imong pamilya kon unsaon sa pagpalong sa gas ug sa koryente nga mosulod sa imong balay. Paneguroa nga mahibalo sila kon unsaon sa pagpalong sa kalayo. Kon magkinahanglan kag tabang alang sa tigulang o sa masakiton, hikaya kini uban sa imong mga silingan.

Nagpuyo ka ba sa lugar nga kanunayng maglinog? Nan praktikal nga ipahilunag maayo ang mabug-at nga mga muwebles nga malagmit matumba. (Gitaho nga sa linog sa California, usa ka dakong piano nga dunay ligid midagandagan sa tibuok kuwarto, nakasamad ug daghang tawo.) Ang mabug-at ug delikadong mga butang, lakip sa mga sudlanan sa makasunog nga mga likido, kinahanglan ibutang sa ubos o sa likod sa mga estante. Dugang pa, ihigot ang mga tangke sa propane gas kon aduna.

Dihang Mohampak ang Linog

Labaw sa tanan, ayawg katarantar! Ang unang linog sa kasagaran mao ang labing grabe ug sagad molungtad lang kinig kapin sa usa ka minuto.a Kon makalihok ka, nan lihok. Patya ang tanang mga tuboran sa sunog. Ang naghungawng gas gikan sa naputol nga mga tubo nagkahulogang kapeligrohan, sama sa mga nabungkag nga putos sa koryente ug mga gamit sa balay nga gipasagdang nakakonektar sa koryente o nagsiga. Busa, palonga ang gas ug koryente sa ilang mga punoan sa madali. Buksi ang pultahan o dakong bentaha—nga basin ug masira ug dili na unya kabuksan—aron may kaagian ka sa pag-ikyas. Dayon sulod sa ilalom sa talad-sulatanan o lamesa. Makahatag dugang kalig-on ang mga hunos sa talad-sulatanan. Mas lig-on ang kahoyng talad-sulatanan kay sa metal. Gisultihan ni Dr. Yuji Ishiyama sa Building Research Institute of Japan ang Pagmata!: “Nagtuo ako nga ang pagsulti sa mga tawo sa pagdangop ilalom sa talad-sulatanan mas maayo kay sa bisan unsang tambag nga ikahatag sa tawo.”

Kon walay talad-sulatanan, tikubo o higda sa kiliran sa sopa, katre, o ubang lig-ong muwebles nga dili matumba. Ayaw pagkamang sa ilalom, kay ang mga batiis malibkas dayon. Panalipdi ang imong ulo. Sanglit dunay daghang bungbong ang gamayng lugar, ang kaligoanan ang labing luwas nimong kwarto.

Apan, sa kabaliskaran, ang kadaghanan sa mga balay nga wala mahugno mao kanang hinimo sa adobe sa dili pa dugayng linog sa Mexico City, samtang ang mga tinukod nga may 8 ngadto sa 20 ka andana nahugno. Si Propesor Motohiko Hakuno sa Earthquake Research Institute sa Tokyo University miingon sa Pagmata! nga may kalabotan kini sa tagsaong “lanog” sa balod sa linog. Lahi ug reaksiyon ang mga tinukod sa lahi nga kasunson sa mga balod. “Sanglit kay walay kasayoran kon kanus-a mohampak ang linog,” si Propesor Hakuno midugang, “kami wala mahibalo kon unsang matanga kini o kun unsang mga tinukod ang labing maapektohan. Busa malisod ang paghatag ug mga lagda sa pagkahimong luwas.”

“Barog diha sa pultahan,” miingon ang mga eksperto sa ubang mga nasod sanglit ang mga balayan sa pultahan ug mga balabag may igong kalig-on sa pagsuportar sa kabug-at sa tinukod sa itaas ug sa palibot. Dili ingon niini ang situwasyon sa Japan.

Unsay buhaton kon may sunog? Siyempre, atimana dayon kini kutob sa mahimo, pangayog tabang sa imong mga silingan. Hinumdomi nga bisan unsa pa ka dako sa sunog, duna gayoy hangin nga mahanggab sa ibabaw sa salog.

Apan, unsay buhaton kon maatlan ka sa gawas sa balay kon may linog?

Dagkong mga Tinukod: Ayaw pagdalidali sa paggawas, kay ang mga elibetor ug mga hagdanan malagmit mahimong mga laang sa kamatayon sa panahon sa mga linog. Kon dili ka makapailalom sa usa ka talad sulatanan, paduol sa mga haligi o pangunang mga pundasyon sa tinukod. Palayo gikan sa mga butang nga basin ug mahulog diha kanimo, ug likayi ang mga bildo, nga tingalig mabuak. May mga panahon, ang mga manedyer sa mga eskuylahan, mga department stores, ug mga sinehan may mga paaging sundon kon may emerhensiya. Busa sunda ang mga instruksiyon ug ayaw pagpalahi.

Mga Karsada sa Siyudad: Palayo gikan sa mga tukod sa telepono, nagbitayng nga paskin, ug mga karatula. Pagbantay sa mangahulog nga mga tisa sa atop ug nagakabuak nga bildo. Kon walay mga parke o ubang lugar nga dakog hawan sa duol, dangop sa malig-ong pagkatukod nga tinukod.

Relis Ilalom sa Yuta ug mga Estasyonan: Nakalahutay kini sa mga linog sa Mexico, Japan, ug sa Gresya. Ang dakong hulga mao ang sunog. Apan, ang mga tawo, sagad matarantar sa paghunahuna nga makulong ug magdalidali sa pagpaingon sa mga hagdanan ug sa mga lutsanan. Apan, ang labing maayo mao ang pagpabilin sa ilalom sa yuta hangtod matapos ang unang pag-uyog ug paghulat ug mga instruksiyon.

Mga Sakyanan: Kinahanglan hatagag lugar ang mga dalan alang sa mga trak sa sunog, mga ambulansiya, ug mga serbisyo sa emerhensiya. Hiktin ang mga dalan sa Japan, ug busa gisultihan kami sa pagpadaplin sa dalan, sa paghunog, ug sa pagpatokar sa radyo, ug sa paghulat sa mga instruksiyon.

Mga Baybayon: Saka sa hataas nga dapit kon mahimo. Basin ug may mga tsunami, o mga balod nga resulta sa linog, nga moabot ug trayenta metros nga gihabugon ug nagapanaw sa ginatos ka kilometro sa usa ka oras! Sa kasagaran, ang ikaduha ug ikatulong tsunami mas kusog kay sa una.

Siyempre, gilaoman nga dili nimo maeksperyensiyahan ang kalisang sa linog. Apan uban sa igong pangandam, daghang tawo ang naluwas sa dagkong mga kalamidad. Si Michiko, nga karon 76 anyos na, miingon: “Sa bata pa ako, ang mga tigulang nag-ingon nga moabot ang mga linog kas-a sulod sa 60 ka tuig. Naghunahuna ako nga dili mahitabo ang ilang mga pulong sa panahon sa akong kinabuhi. Nakaagi na akog daghang grabeng mga linog.” Oo, kita nagkinabuhi sa panahon nga gitagna ni Jesus nga mahitabo ang “mga linog sa nagkalainlaing mga dapit.” (Mateo 24:7) Busa pangandam! Magmakalma, ug sunda ang mga pasidaan ug mga instruksiyon nga ihatag sa tukmang mga awtoridad. Mas dako ang imong tsana nga maluwas sa linog!

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 26]

“Survival Kit” sa Linog

Human sa kalamidad, kinahanglang maghulat ang tawo ug duha o tulo ka adlaw sa pag-abot sa tabang. Busa girekomendar nga ang mga pamilya nga nagpuyo sa lugar nga kanunay maglinog nga mangandam ug tulo ka adlawng suplay sa tubig ug pagkaon. (Maayo ang mga linata o binulad nga mga kalan-on.) Kon kinahanglan nga moebakwet ka gikan sa imong balay, mirekomendar ang mga awtoridad sa pagdalag ‘survival kit’ nga duna niining mosunod:

1. Tulo ka adlawng suplay sa tubig.

2. First-aid kit.

3. Plaslayt.

4. Radyong transistor, aron makadawat ug hustong impormasyon ug mga instruksiyon.

5. Sapot, lig-ong mga sapatos, mga habol, senina nga pang-ilalom, towalya, ug mga papel o tisyu.

[Mga Letrato sa panid 25]

Ang dose-anyos nga si Michiko sa panahon sa dakong linog sa Japan sa 1923. Tan-awa ang dagko, wala na makalargang mga barko ug ang dakong kagun-oban sa Yokohama

[Tinubdan]

Mga hulagway sa linog, Yokohama City Fire Bureau

[Tinubdan sa Letrato sa panid 24]

Y. Ishiyama, Building Research Institute, Ministry of Construction, Kagamhanan sa Japan