Pagpaniid sa Kalibotan

“Walay Sigarilyo nga Adlaw”

Ang Abril 7, 1988, giproklamar nga unang “Walay Sigarilyo nga Adlaw” sa kalibotan sa WHO (World Health Organization). Si Dr. Halfdan Mahler, Direktor-Heneral sa WHO, miangkon nga ang pagsigarilyo nagapahinabog ahat nga kamatayon sa 2.5 milyong tawo kada tuig—halos samang gidaghanon sa mamatay kon mahulog ang 20 ka jumbo jet sa kada adlaw sulod sa usa ka tuig! Si Dr. Mahler naglaom nga kon mohunong ang mga tawo sa pagsigarilyo sa usa ka adlaw kana ang una nilang tikang padulong sa pagmenos o kaha pag-undang sa pagsigarilyo hangtod sa hangtod. Ang WHO nagatuman kon unsay ginawali niini; kini dili motugot sa pagsigarilyo sa bisan hain sa mga opisina niini. “Ang WHO maoy walay-sigarilyo nga organisasyon sukad 1987,” si Gg. Kindermann, opisyal sa impormasyon sa WHO, misulti sa Pagmata!_

Walay-Sigarilyo nga mga Kompaniya sa Ayroplano

Ang Disyembre 1, 1987, nagtimaan sa adlaw sa dihang ang tanang domestikong mga kompaniya sa ayroplano sa Australia nagdili sa pagsigarilyo sa tibuok ayroplano. Ang mga kompaniya sa ayroplano moatubang ug dagko kaayong mga multa kon mapakyas sila sa pagpatuman sa katibuk-ang pagdili sa pagsigarilyo, ug ang mga manlalapas mapahamtangan sa estriktong multa nga abot ug $500 (Australian). Sumala sa The Canberra Times, ang ministro alang sa transportasyon ug komunikasyon miingon: “Kami nagabuhat sa pagdepensa sa dili-mosigarilyong mga biyahedor nga pihong nagaantos sa dakong kalisod ug dili-maayong ginhawa—ako makapamatuod niana, ako usa kanila.”

Pagpuasa sa TV

Ang Alemang mga pamilya nakadiskobre sa kaayohan sa gitawag pagpuasa sa TV. Sa pagtaho sa kasinatian sa 80 ka lalaki, mga babaye, ug mga bata sa Westphalia nga mihukom sa pagbatog “upat ka semana nga walay TV,” ang Alemang mantalaang Augsburger Allgemeine Zeitung nag-ingon: “Ang mga hapon ug mga gabii bug-os nausab. Ang dili-okupadong panahon karon gigamit sa mas mabungahong paagi, uban ang mas dakong personal nga inisyatibo kay sukad masukad.” Ang panahong walay TV napamatud-ang may malungtarong kaayohan. Ang kadaghanang entrante misaysay: “Ang among mga batasan sa pagtan-aw karon lahi na. Kami mas mapilion; menos ang among pagtan-aw ug mas subsob ang pagpalong.”

Mga Pagbalhin sa Utok

Ang miaging Septiyembre mao ang unang panahong ang mga doktor nagbalhin sa tisyu sa usa ka bata sa tiyan ngadto sa mga utok sa duha ka hamtong nga nagaantos sa Parkinson’s disease. Ang usa ka bag-ong isyu sa The New England Journal of Medicine nagtaho nga ang tisyu gikan sa utok ug sa glandula adrenal sa usa ka 13-semanang bata sa tiyan nga kinaiyanhong nataktak maoy gigamit. Ang makapaukyab medikal nga paagi gihimo sa La Raza Medical Center, Mexico City. Kining mga eksperimentoha nakatandog sa etikal nga mga pangutana mahitungod sa paggamit sa tisyu sa bata sa tiyan ingong usa ka matang sa medikal nga tambal gikan sa hawanan sa teoritikanhong lantugi ug ngadto sa aktuwal nga pagtambal.

Labihang Dakoang Yelo

Ang usa ka dakong yelo nga 305 metros sa gibag-on, 40 kilometros sa gilapdon, ug 160 kilometros sa gitas-on natipak gikan sa Antarctica sa miaging Oktubre. Ang dakong yelo—halos doble sa gidak-on sa estado sa Rhode Island—mao ang labing dakong yelo nga nakit-an sukad 1963. Ang mga eksperto nagbanabana nga mokabat ug napulo ka tuig aron ang dakong yelo makaabot sa dakong dagat. Ang mga siyentipiko nagatuon sa mga dagkong yelo sa pagtino kon ang polusyon nagapainit sa atmospera ug nagamugna sa epekto nga iya sa greenhouse. Ang maong kainit makapatunaw sa polar nga yelo, uban sa kapeligrohan nga ang pagtaob sa .6 metros lamang makapakankan sa kadaghanang dagkong mga pantalan sa tibuok kalibotan.

Mga Sakit sa Tin-edyer

Ang paggamit sa alkohol, tabako, ug mga droga may dakong impluwensiya diha sa mga batan-on sa Pransiya nga nag-edad ug 16 hangtod 18. Kana ang kaplag sa usa ka surbi sa Pranses nga Institusyon sa Panglawas ug Medikal nga Panukiduki. Sumala sa surbi, “40 porsiento sa mga batang lalaki ug 28 porsiento sa mga babaye nagatabako labing menos napulo ka sigarilyo sa usa ka adlaw,” nagtaho ang Pranses nga peryodikong Le Monde. “Singkuwentaidos porsiento sa mga batang lalaki ug 21 porsiento sa mga batang babaye regular nga nagainom ug alkohol. Ang samang proporsiyon mahubog katulo sa usa ka tuig.” Gawas pa, ang surbi nagpadayag nga “26 porsiento sa mga batang lalaki ug 16 porsiento sa mga batang babaye misulay sa supak-balaod nga mga droga.” Naestablisar sa mga tigdukiduki sa institusyon ang koneksiyon tali sa pagkamasaligon sa alkohol ug paggamit sa mga droga sa mga batan-on. Sila nag-ingon nga ang “balikbalik nga tinguhang mahubog sa linghod nga edad maoy importanteng ilhanan nga ang supak-balaod nga mga droga pagagamiton sa ulahi.”

Kanihit sa Doktor sa Aprika

Sumala sa usa ka taho sa WHO (World Health Organization), ang gidaghanon sa mga doktor sa Aprika mikunhod ngadto sa usa lamang ka doktor alang sa 10,000 ka tawo sa yugtong 1980-86. Sa kaatbang, ang nagsukad-sa-London nga magasing Panoscope nag-ingon nga “sa industriyalisadong kalibotan, gibansay ang daghan kaayong medikal nga trabahante, ug daghan ang walay trabaho o menos ug trabaho.” Pananglitan, sa Uropa karon adunay 24 ka pilong mas daghang doktor, dentista, ug parmasyotika sa matag 10,000 ka molupyo kay sa Aprika.

Ayaw Akog Kalimti

Samtang nagsaulog sa usa ka pangilin, ang usa ka Hapones tingali makurat nga makadawat ug sulat gikan sa usa ka patayng paryente. Ang paghatod, gitawag Langitnong Serbisyo sa Koreyo, walay labot sa kalibotan sa espiritu. Sa usa ka bayranan, ang usa ka kompaniya sa Nagoya, Hapon, nagadawat ug mga pedido gikan sa mga tigulang nga nagasalig kanila sa paghatod sa espesyal-adlaw nga mga pangomosta, mga gasa, ug mga mensahe inigkamatay nila. Ang pasukaranang bili sa usa ka sulat gikan sa “langit” maoy 10,000 yen ($75, U.S.). Alang sa mga butang ihatod sa kapin sa tuig sa ulahi, ipahamtang ang interes nga 18 porsiento sa usa ka tuig. Busa, ang usa ka sulat nga ihatod napulo ka tuig sa ulahi mobilig mahal nga 55,442 yen ($414, U.S.). Takos ba kana? Ang presidente sa kompaniya misaysay: “Mas daghan ug mas daghang tawo buot makatinong ilang ipasa ang ilang mga handumanan, ingon man pamatuod nga sila nagkinabuhi, ngadto sa ilang mga anak ug mga apo bisan pa tapos sa ilang pagkamatay.”

“Mga Kamatayon Tungod sa Bugay”

Sa inadlawng mga taho diha sa Indian nga mga mantalaan bahin sa mga batan-ong babaye nga nasunog hangtod namatay, matud sa The Economist sa London, “kasagarang nasayran nga daghan, lagmit kadaghanan, maoy mga kamatayon tungod sa bugay.” Kana sila mosangpot tungod kay ang pamilya sa bana dili kontento sa gibayad nga bugay. Usahay ang pamilya sa nobya dili makaabot sa kantidad nga gikauyonan, o pangayoon ang dugang salapi tapos sa kasal. Kini makapaguol sa bag-ong asawa ug sa iyang amahan. Ang pila ka asawa matukmod sa paghikog sa dihang dili mabayran ang mga kantidad, o kaha sila patyon tungod sa paglaom nga mabatonan ang mas dakong salapi sa sunod nga asawa. “Daghang amahan ang may utang nga tagaliog,” matud sa taho. “Dili katingad-ang ang tawong limag anak babaye ug walay anak lalaki mobating tinunglo.”

“Morenong Inano”?

Ang mga siyentipiko nakadiskobreg lig-ong ebidensiya sa lagmit samag-planetang butang nga nagaorbito sa usa ka bituon nga walay 50 light-years gikan sa yuta, nagtaho ang Britanikong magasing Nature. Kon ang kaplag masuportahan sa dugang panukiduki, kana mao ang unang napamatud-ang “morenong inano” o “brown dwarf,” katunga-planeta, katunga-bituon nga gituohan sa mga astronomo sa tinagpulo ka katuigan apan wala gayod makita. Ang mga siyentipiko, gikan sa University of California sa Los Angeles ug sa University of Hawaii, nagbatbat sa may-gas nga butang ingong mas dako kay sa bisan hain sa siyam ka planeta sa atong sistema solar. Ang morenong inano mao usab unya ang unang samag-planetang butang nga nailhan sa gawas sa atong sistema solar.

Mahal kay Dekalidad

Ang usa ka botelyang Alemang bino nga niadto pang 1735—lagmit “ang labing karaang puting bino nga mainom sa kalibotan”—karong bag-o gipasubasta sa monasteryo sa Eberbach, Alemanya. Ang pila ka tinulo igo na sa pagpahimuot sa panilaw sa mga ekspertog ilimnon. “Ang lami, kahumot ug sabor walay ikatandi,” mipahayag ang ekspertong si Robert Englert, sumala sa Alemang mantalaan nga Schweinfurter Tagblatt. Giingong ang wala nay sulod nga baso sa bino nagpadayon sa pagpagawas sa iyang kahumot sa kahanginan sa daghang oras tapos niana, nga nagduso sa ekselenteng kalidad sa ika-18ng-siglong bino. Ang usa ka Canadianong negosyante nagpalit sa botelya uban sa lamiang bino sa 53,000 Alemang marks. ($33,390, U.S.).