Kabangisan—Maatubang ba Nato ang Hagit?

ANG kadaghanang krimen sa Britanya gihimo sa edad-sa-nagtunghang mga batan-on. Ang usa ka maestra sa Sheffield, Inglaterra, miingon nga siya nakatudlo ug klase sa 15 ka estudyante sa tunghaan diin 3 lang ang walay kriminal nga rekord. Sa pagkamatuod, bisan ang mga bata sa kindergarten nalangkit na sa kabangisan sa lawak-tunghaan.

“Ang mga empliyado sa nurseriya seryosong giatake sa ilang mga estudyante, ug imong mahanduraw ang kalisang sa ubang mga bata,” matud pa sa usa ka magtutudlo sa Yorkshire. Siya midugang: “Kon makahimo niining matanga sa kadaot ang mga bata sa elementarya, unsa pa kaha inigkahayskol na nila kon kita walay himoon bahin niana?”

Apan nganong kiling kaayo ang mga bata sa kabangisan?

Ang Papel sa TV ug sa mga Pelikula

Nagkadaghang kabataan ang nanagtan-aw ug mabangis ug sadistikanhong mga programa sa telebisyon ug mga pelikula, ug daghang awtoridad nag-ingon nga kini maoy usa ka hinungdan sa pagtubo sa kabangisan. Sa Australia, pananglitan, usa ka surbi ang gihimo sa batasan sa pagtan-aw sa hapit 1,500 ka bata sa edad 10 ug 11. Giklasipikar sa hunta sa pagsensora sa pelikula sa Australia nga katunga sa tanang mga pelikula nga nakita sa mga bata dili-maayo. Bisan pa, ang ikatulong bahin sa mga bata miingon nga gusto kaayo nila ang mga talan-awon sa kabangisan.

Ang usa miingon: “Nagustohan nako ang bahin diin giputol sa batang babaye ang ulo sa iyang papa ug gikaon kini samag keyk sa adlawng-natawhan.” Bahin sa laing pelikula, ang usa ka bata miingon: “Nindot kaayo kadtong bahin nga gikaon sa taga laing planeta ang ulo sa babaye ug nagsigeng tug-ab.” Lain pang bata miingon: “Gusto ko kadtong ilang giputol ang ulo sa babaye ug misidlit ang tanang puti gikan niya.”

Ang mga tigdukiduki mitapos nga ingong resulta sa pagtan-aw niining matanga sa materyal, ang mga bata ug ang mga hamtong nagaugmad ug gana sa kabangisan. Sila miingon usab nga ang mga ginikanan gihadlok ug gidani sa kusganong pag-ipit nga ginapasa ngadto sa ilang mga anak aron sa pagtugot sa ilang mga anak sa pagtan-aw niining mga pelikulaha.

Ang Independent Broadcasting Authority sa Britanya mihimog pagtuon sa epekto sa pagtan-aw sa mga programa nga nagapasalidag kabangisan. Duha ka milyong mga tumatan-aw, o 6 porsiento sa total nga tumatambong, miingon nga human nakatan-aw ug mga programa sa krimen, sila usahay mibati nga “may pagkabangis.” Ang The Times sa London, diha sa taho niini sa mga nakaplagan, miingon nga ang mga bata wala makasabot nga ang kabangisan sa sine dili tinuod ug nagtuo nga ang pagpatay maoy “adlaw-adlaw nga kalihokan.” Ikahibulong ba nga daghan kaayong mga bata naanad sa kabangisan ug walay kahadlok bahin sa pag-apil niini mismo?

Mga Tunghaan ug mga Ginikanan

Gipasangil sa uban nga ang dakong hinungdan sa pagsaka sa kabangisan mao ang kapakyasan sa mga tunghaan sa pagtudlog moral nga mga sukdanan. Bahin niini nga kapakyasan, usa ka taho nga giandam sa Britanya sa duha ka magtutudlo sa sulod sa siyudad miingon: “Kini maoy makuyaw nga situwasyon ug usa nga halayo pa kaayo sa pagpatin-aw sa nagtubong kabangisan sa atong katilingban.” Apan makataronganon ba ang pagpasangil sa mga magtutudlo sa kapakyasan sa pagpasilsil ug moral nga mga sukdanan diha sa kabataan?

Usa ka taho sa National Association sa Pangulong mga Magtutudlo sa Britanya mitubag: “Ang mga sukdanan sa kagawian diha sa tunghaan ug sa katilingban nagakadunot apan ang impluwensiya sa mga tunghaan diha sa katilingban pinaagi sa mga batan-on dili kinahanglang ipasiugda.” Sanglit ang disposisyon sa bata naporma dugay na sa wala pa siya magtungha, ang taho miingon: ‘Wala kaayoy mahimo ang magtutudlo sa pagbag-o niana.’

Si Roy Mudd, deputadong pangulo sa Siyudad sa Portsmouth Boys’ School, mipasiugda usab nga ang mga magtutudlo kinsa makakita sa ilang mga estudyante sa pipila lang ka oras sa usa ka adlaw ‘walay mahimo sa paghatag dugang moral nga kagawian diha sa tunghaan gawas kon ang mga bata ginatudloan sa kalainan gikan sa husto ug sayop sa ilang mga ginikanan.’

Walay pagduhaduha niana, ang pundasyon alang sa maayong moral nga kagawian kinahanglang tukoron ug sayo diha sa kinabuhi pinaagi sa mga ginikanan. Sila, inay ang mga tunghaan, ang unang malangkit sa pagtudlo sa ilang mga anak sa moral nga mga sukdanan kon mahitabo man ang kabaliskaran sa pagsaka sa kabangisan. Bisan pa, wala maatubang sa mga ginikanan ug sa mga tunghaan ang hagit sa kabangisan, o labing menos diyutay ra ang nagaatubang kanila.

Unsay Ikasulti Bahin sa Pagpatuman sa Balaod

Naatubang ba sa mga opisyal sa tigpatuman sa balaod ang hagit? Sa Colombia, sa Habagatang Amerika, 62 ka huwes gitaho nga gipatay tungod kay midumili sila sa pagdawat ug mga hiphip gikan sa ilegal nga mga tigbaligyag cocaine. Sa susama, sa lungsod sa Los Angeles, T.B.A., ang pagpatuman sa balaod wala makasanta sa 387 ka pagpamatay sa gang sa droga sa 1987. Ang mga awtoridad sa Tigpatuman-sa-balaod sa daghang lugar midawat nga tungod sa mga droga, sila nagaatubang ug dili-madumala nga krisis. Apan nganong sila dili makaatubang sa hagit?

Kini maoy tungod sa pagkabungkag sa balaod ug kahusay sa tibuok-kalibotan. Sa Gran Britanya, ang hepe sa kapolisan sa Surrey, si Brian Hayes, miingon: “Sa miaging mga katuigan makasulti pa ang mga polis sa pundok sa mga tawo sa paglakaw ug sila molakaw. Karong mga adlawa ang polis na ang atakehon.” Ang The Sunday Times sa London miingon nga ang katilingban may “baliskad nga mga sukdanan, diin ang mga polis gilantaw nga mga kriminal ug ang mga maglalapas sa balaod mao ang mga bayani.”

Si Richard Kinsey, lekturero sa kriminolohiya sa University of Edinburgh, miingon: “Sa Scotland nagapadalag kita ug mas daghang mga tawo ngadto sa bilanggoan kay sa bisan unsang siyudad sa Uropa ug duha ug tunga ka pilong gidaghanon sama sa habagatang [Inglaterra].” Unsa ang resulta? Sa 1988 ang Strathclyde nga kapolisan sa Glasgow mitahog 20-porsientong pagtubo sa kabangisan kapin sa 12-ka bulang yugto. Makapasubo, si Kinsey miingon: “Kami sa Scotland nakakita [nga] ang yawi sa pultahan sa selda nakitang walay kapuslanan.”

Napakyas sa Pag-atubang sa Hagit

Sa pag-ilustrar sa kapakyasan sa pag-atubang sa hagit sa kabangisan mao ang editoryal diha sa Nursing Times sa Britanya: Kini nag-ingon: “Walay nagpasidaan sa natawag nga mga nars nga sila misulod ug peligrosong propesyon—angay gayod unta nga sila mapasidan-an.” Ang mga nakaplagan sa Health and Safety Commission, ang editoryal nagpadayon, nga ang mga nars nagaatubang ug “usa ka sukod sa kabangisan ug hulga nga mas dako kay sa populasyon sa katibuk-an.”

Apil sa labing peligrosong dapit nga trabahoan sa nars mao ang A&E (Aksidente ug Emerhensiya), nga maoy pagtawag niini sa Britanya. Ilabinang mabangis kini nga lugar sa panahon sa hinapos nga mga semana sa dihang ang naandang mga departamento sa ospital sirado. Giinterbiyo sa Pagmata! ang nars niadto nga nag-asoy sa trabaho diha sa A&E sa London.

“Ang ospital nahimutang sa usa ka lugar diin daghan kaayo ang mga giyanon sa droga, ug may espisipikong lugar kami sa ospital alang kanila. Didto sila pasagdan nga ikatulog ang mga epekto sa ilang sobrang pag-inom ug droga, nga halayo gikan sa ubang mga pasyente. Usahay, sa dihang siha maulian, mabangis sila. Usa kadto ka makuyaw nga kasinatian.

“Nakakita akog mga tawo nga gisulod nga grabe ang pagkasamad tungod sa lamoklamok sa gang ug nagpadayon sa pakig-away diha sa A&E. Sagad ang kabangisan sa kalit mobali diha sa mga nars. Sa dihang misulod ako sa propesyon sa pagkanars, ang uniporme sa nars daw naghatag panalipod —apan dili na karong adlawa.”

Kitang tanan madepensahon tungod sa kabangisan. Ang mga pahayag sama sa, “Wala nay luwas karon,” ug, “Daw dili ka na luwas bisan asa,” dugang ug dugang nahimong komun. Ginabantayan sa mga ginikanan ang ilang mga anak, mahadlok nga mawala sila sa ilang panan-aw. Ang mga babaye nabuhi diha sa kahadlok nga atakehon ug lugoson. Ang mga tigulang nagapanalipod sa ilang kaugalingon sulod sa ilang mga balay. Gikan sa tanang anggulo, kini maoy makasubong hulagway.

Kini mohatad kanato sa usa ka hinungdanong pangutana, Unsay atong mahimo kon makaatubang ug kabangisan?

[Letrato sa panid 5]

Ang kabangisan sa telebisyon makapasiugdag tinuod-sa-kinabuhing kabangisan