Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 10: 537 W.K.P. paunahan—Nagapaabot Gihapon sa Mesiyas

“Ang pagpangaugalingon maoy panultihon lamang kon ang umaabot walay paglaom.”—John F. Kennedy, ika-35ng presidente sa Tinipong Bansa

ANG kapitoan ka tuig sa pagkabihag sa Babilonya natapos na! Gipapauli sa magdadaog sa Babilonya si Siro, nga hari sa Persia, ang mga Hudiyo. Apan sa dihang nakabalik sa Yutang Saad (537 W.K.P.), ang ilang paglaom sa pagtagamtam sa pagpangaugalingon ingong may kagawasang nasod wala matuman. Sila walay hari, ug ang politikanhong awtoridad sa ilang mga gobernador natabonan sa ulahi sa relihiyosong awtoridad sa labawng saserdote, kinsa gilantaw sa ulahi nga mao ang ulo sa nasod.

Nagpangitag Mesiyanikong Paglaom

Sumala sa The Concise Jewish Encyclopedia, niining yugtoa nga mitungha ang ideya sa usa ka Mesiyas, “ang mithianong hari sa umaabot nga adlaw [si kinsa] dili kay lain na usab nga ‘dinihogan’ nga magmamando kondili ang magmamando nga molaglag sa mga kaaway sa Israel ug magatukod ug hingpit nga yugto sa kalinaw ug kahingpitan.”

Sa ikaupat nga siglo W.K.P., pinaagi sa pagdaog, gitigom ni Alejandrong Bantogan ang mga Hudiyo sa iyang bukton. Apan siya sa dayag dili mao ang Mesiyas nga ilang gihulat, bisan pa nga ang iyang imperyo dunay dakong epekto sa ilang yuta, sa ilang kultura, ug sa ilang relihiyon.

Sa dihang namatay si Alejandro, ang Palestina nagpabilin diha sa mga kamot sa Grego, una ilalom sa mga Ptolomy sa Ehipto ug sa ulahi ilalom sa mga Seleucid sa Syria, kining duha ka dinastiya gitukod sa mga manununod ni Alejandro. Sa mitubo ang impluwensiya sa Grego, ang inila ug aristrokratikong mga Hudiyo misugod sa paglantaw sa mga tradisyon ug mga kustombre sa Hudiyo nga karaan na. Ang nanguna mao ang pamilyang Tobiad, kinsa mituboy kang Menelaus, tingali ilang paryenti, ngadto sa pagkahataas nga saserdote sa panahon sa paghari sa Seleucidong hari si Antiochus IV Epiphanes (175-164 W.K.P.). Mao kini ang ilang gihimo, bisan pa nga si Menelaus dili sakop sa tradisyonal nga saserdotehanong panimalay ni Zadok, hataas nga saserdote sa templo ni Solomon. Nahimong gamhanan kaayo ang Gregong impluwensiya nga tungod niini ang relihiyosong mga selebrasyong Hudiyohanon gidili sa balaod ug ang templo gihimong ampoanan sa Grego!

Sa pagka 167 W.K.P., ang Hudiyohanong saserdote si Mattathias ug ang iyang lima ka anak, nga komung nailhang mga Macabeo, kun mga Hasmonaeno, mialsa. Ang Pag-alsa sa mga Macabeo, nga sa sinugdan relihiyoso, sa ulahi nahimong politikanhong pakigbisog alang sa pagpangaugalingon sa mga Hudiyo. Sa pagka 164 W.K.P., ang templo nailog-ug-balik ug gipahinungod pag-usab, usa ka hitabo nga ginasaulog karong adlawa sa mga Hudiyo sa tibuok kalibotan tuig-tuig sa panahon sa walo ka adlawng piyesta sa mga kahayag nga nailhang Hanukkah. Apan wala gihapoy nakitang Mesiyas.

Mapinasagdanong mga Magbalantay ug Pagkabahinbahin sa Relihiyon

Ning higayona, “dili lamang ang espirituwal ug sosyal nga pagpangulo sa katawhan midangat sa mga kamot sa mga saserdote,” komento pa sa Pictorial Biblical Encyclopedia sa Hudiyo, “kondili sila naporma nga mao ang labing lig-on ug labing adunahang matang sa Jerusalem, sa politikanhon ug sa ekonomikanhon.” Ang mga saserdote aristrokatiko kaayo ug mapinasagdanon sa pagtuman sa ilang mga kaakohan sa pagkamagbalantay, sa ingon, ang dili mga saserdote misugod sa pagpuli kanila sa paghubad sa Kasugoan ug sa pagpakanaog sa hustisya. Kining mga tawhana, nga nailhang mga eskriba, alisto sa pagpangitag kalutsan alang sa mga tawong naglikay sa Kasugoan.

Sulod ning mao gihapong yugto sa panahon, ang Hudiyohanong relihiyon nabungkag ngadto sa nag-indigay nga mga pundok. Ang mga Pariseo nanudlo nga gihatagan sa Diyos ang Israel ug duha ka pilo nga kasugoan, may bahin gisulat ug may bahin binaba. Pinasukad niining binaba nga kasugoan nga ilang giila ang pagkatinuod sa linya sa hataas nga saserdote bisan human nga nabugto ang tradisyonal nga linya. Ang mga Saduceo, sa laing bahin, naglimod nga dunay binabang kasugoan, nangangkon nga ang direktang kaliwat ni Zadok ang makaalagad ingong hataas nga saserdote.

Ang ngalang “Pariseo” nagagikan sa pulong nga nagkahulogang “nabulag” kun “inila.” Ang pipila nag-ingon nga gigamit kini sa ilang mga magsusupak sa pagngalan kanilang mga erehes. Nangangkon ang uban nga nagpunting kini sa “inila” nga posisyong ilang nahuptan, nagbulag kanila gikan sa ‛am ha·’aʹrets (mga tawo sa nasod), kinsa ilang giisip nga mahugaw. Ang mga Pariseo sobra ra kaayo sa pagpakamatarong sa ilang kaugalingon sa ilang pagtuman sa sinulat nga kasugoan ug sa binaba nga kasugoan. Ang samang istriktong tinamdan sa Saduceo sa sinulat nga balaod tingali “mitungha dili gikan sa bisan unsang linain relihiyosong pagbati,” misulat ang Hudiyohanong awtor si Gaalyahu Cornfeld, “kondili ingong politikanhong hinagiban sa ilang pagbatok sa lehislatibong mga gahom sa mga Pariseo.”

Ang mga Essene, laing relihiyosong grupo, tingali mitungha sa mao gihapong panahon. Sila mibulag sa opisyal nga pagkasaserdote, wala makigbahin sa relihiyosong mga serbisyo ug mga halad diha sa templo, apan suod nga nagpabilin sa Kasugoan. Sama sa mga Pariseo, kinsa sa daghang paagi sila magkaamgid, nangahimong mga biktima sa Hellenistiko nga impluwensiya, midawat sa pagtuo sa usa ka kalag nga dili-mamatay.

Tingali ang grupo may mga membro nga dili mosobra sa 4,000, ang tanan maoy edarang mga lalaki, ang kadaghanan kanila dili-minyo. Sila nagpuyo diha sa usa ka komyunal nga mga balay nga nalain gikan sa mga komunidad sa tibuok Palestina. Ang The Encyclopædia Judaica naghisgot sa ilang ginaingong pasipisismo o nagasupak sa gubat, nag-ingon nga kini “malagmit kaamgid nianang sa modernong mga Saksi ni Jehova.” Apan dayag nga ang Essenes wala gayod magpraktis sa istriktong pagkahimong neyutral karong adlawa nga gisunod sa mga Saksi ni Jehova. Ang Hudiyohanong Pictorial Biblical Encyclopedia nag-ingon nga ang Essenes “nakig-away nga mabayanihon sa pag-alsa batok sa Roma, ang pipila sa mga lider kauban ra nila.” Ang manalaysayng Hudiyohanon nga si Josephus naghisgot ug usa sa maong mga lider—si “Juan nga Essene” kinsa nag-alagad ingong Hudiyohanong heneral sa rebelyon sa 66 K.P.

Ang mga Linukot sa Patayng Dagat, nga nakit-an sa 1947, naghatag impormasyon bahin sa relihiyosong sekta nga Qumran, gituohan sa pila ka eskolar nga kaamgid sa Essenes. Apan bahin sa sugyot nga si Juan Bawtista ug si Jesus sakop niining pundoka, o labing menos naimpluwensiyahan niini, ang The New Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Ang hinungdanong mga argumento . . . nagsultig batok niining hunahunaa.” Dunay “pundamental nga kalainan tali sa Qumrān nga sekta ug kang Juan Bawtista . . . [maingon man] sa bali nga kalainan tali sa mga panlantaw sa sekta ug sa sukod sa ministeryo ni Jesus, sa iyang mensahe sa kaluwasan, sa iyang pagsabot sa kabubut-on sa Diyos . . . ug, ilabina, sa radikal nga kinaiyahan sa iyang sugo sa gugma ug sa iyang pakig-uban sa mga makasasala ug sa mga sinalikway sa katilingban.”

Sa pagkamatuod, ang matag usa sa relihiyosong pundok nga Hudiyohanon mibatok kang Juan Bawtista ug sa usa nga iyang gipadayag ingon nga mao ang Mesiyas. Inay hatagan ug pasidungog ang mensahe ni Juan, ang kadaghanan sa mga saserdote, matud pa ni Josephus, misalig sa Zealots, usa ka pundok sa mga rebolusyonaryong Hudiyohanon nga hugot sa pagpangaugalingon. Sulod sa daghang dekada ang mga pundok nga sama niini, misupak sa pagmando sa Romanhon nga mipuli sa Gresya sa 63 W.K.P., nagpadayon sa teroristang kalihokan. Sa kataposan sa 66 K.P., ilang gisugdan ang bukas nga pag-alsa. Kini ang mitultol sa kalaglagan sa Hudiyohanong templo ug sa ilang pagkasaserdote. Midulom ang Mesiyanikong paglaom.

Usa ka Judaismo nga Walay Templo, Walay Pagkasaserdote

Sa mga siglo sa wala pa, sa maong panahon, o tingali human gilayon sa pagkabihag sa Babilonya, gihatagag dakong pasiugda ang pagbaton ug kahibalo sa Kasugoan. Ang mga sentro sa pagpanudlo, nga nailhang mga sinagoga, gitukod, ug human niadto ang templo ginaduaw lamang sa linain nga mga okasyon ug alang sa katuyoan sa paghimog mga halad. Busa sa unang siglo K.P., normal na ang pagsimba diha sa mga sinagoga. Unya, human nalaglag ang templo sa 70 K.P., sila giisip nga nakapuli niadto.

Ang pasiugda karon mibali gikan sa wala-maglungtad nga pagkasaserdote ngadto sa mga magtutudlo nga nailhang mga rabbi. Ang mga Saduceo mihunong sa paglungtad ingong epektibong lawas, ug ang Essenes sa yano nangawagtang, busa ang mga Pariseo mitungha nga mao ang dili-kaduhaduhaang mga lider. Si Ellis Rivkin sa Hebrew Union College mibatbat sa ilang impluwensiya. “Ang binabang kasugoan sa mga Pariseo maoy nakapahimugso sa Mishnah, sa Palestinianhon ug Babilonyanhong mga Talmud, geonic, edad-media, ug modernong responsa, ug sa nagkalainlaing mga kodigo sa Hudiyohanong kasugoan.” Ang The New Encyclopædia Britannica midugang: “Bisan karong adlawa ang nagkalainlaing Hudiyohanong mga pundok, kon Orthodokso man, Konserbatibo, o Reporm, ang tanan nangangkon nga dunay direktang espirituwal nga kaliwat gikan sa mga Pariseo ug sa maalamong mga rabbi.”

Ang Mesiyanikong mga Paglaom sa Diaspora

Bisan sa wala pa ang 70 K.P., milyonmilyon sa mga Hudiyo nagpuyo sa gawas sa Palestina, ilabina sa Syria, Asia Minor, Babilonya, ug Ehipto. Human sa 70 K.P., hinunoa, ang bisan unsang nahibiling mga Hudiyo bug-os nga giluka, nagkatibulaag aron magpuyo ingong diaspora, ang Gregong pulong alang sa “nagkatibulaag.” Bisan didto, gihuptan sa kadaghanan ang ilang paglaom sa pagpangaugalingon ilalom sa umaabot nga Mesiyas. Ang Hudiyohanong lider si Bar Kokhba napamatud-ang usa ka mini nga mesiyas, napakyas sa pagpanguna sa rebelyon batok sa Roma sa 132 K.P. Sumala sa The Jewish Encyclopedia, 28 sa maong mini nga mga mesiyas mitungha tali niadto ug sa 1744 K.P.

Busa, tingali masabot, ang Mesiyanikong paglaom nagkalubog. Ang Encyclopædia Judaica misaysay: “Ang Hudiyohanong ideolohiya sa Edad Media wala makadawat gikan sa karaang yugto ug masabtan, nahiusang ideya bahin sa Mesiyas, . . . ug ang talmudikong basahon ug nagkalainlaing Midrashim nasudlag daghang nagkasumpaking mga hunahuna.” Sama ka sayo sa ika-12ng siglo, ang Hudiyohanong pilosopo nga si Moses Maimonides nangatarongan nga ang paghari sa Mesiyas tingali sa yano maoy hulagway sa usa ka mas hataas nga porma sa katilingban. Sa ika-19ng siglo, ang Repormadong mga Hudiyo “nagpuli sa pagtuo sa mesiyanikong yugto sa pagtuo sa personal nga Mesiyas. . . . Ang mesiyanikong paglaom nabugto gikan sa tradisyonal nga mga kalangkitan niini duyog sa pagbalik sa mga binihag ngadto sa Sion.”

Wala magdugay human niini, ang Haskalah (Kadan-agan) nga kalihokan sa Uropa dugang nakapalibog sa isyu. Kini nagpasiugdag Judaismo nga andam sa pag-uyon sa Kasadpanhong paagi sa kinabuhi. Kini ang nakadugang sa pagkabahinbahin sa mga Hudiyo ngadto niadtong naglantaw sa pagpangaugalingon diha sa natukod-pag-usab nga Hudiyohanong yutang-natawhan ilalom sa Mesiyas nga mao ang labing hinungdanon, ug niadtong mibati nga ang pagkausa ngadto sa kinabuhi sa yutang natawhan nga mas bililhon.

Kining maong mga kaugmaran, dugang pa sa pagtungha sa batok-Semitismo, nagbukas sa dalan sa pagkatawo sa modernong Sionismo, nga gitukod ni Theodor Herzl sa kataposan sa ika-19ng siglo. Karon, sa Mayo 1989, 41 ka tuig sa bulan human nga natukod ang Estado sa Israel, gitagamtam sa mga Hudiyo ang pagpangaugalingon ingong Hudiyohanong komunidad diha sa Hudiyohanong yutang-natawhan nga iyang gihanduraw. Ang ila bang Mesiyanikong paglaom natuman?

Kon mao, nganong ang pipila ka Hudiyo, sumala sa The Times sa London, nakakita “diha sa Sionismo ug panampalas nga nahimong kamatuoran uban sa pagkatukod sa Israel”? Nganong ang kanhi nga manalaysay si Theodore H. White, mismo nga usa ka Hudiyo, prangkang miadmiter: “Dunay daghang nagkalainlaing mga sektang Hudiyohanon, kinsa nag-awayay sa usag usa, . . . sama nga dunay daghang Protestante”? Nganong ang magasing Times, nga naghatag pagtagad sa 1987 nga pag-awayay sa relihiyosong mga pundok sulod sa 120-ka-membrong politikanhong lawas sa Israel, ang Knesset, misulat: “Ang lig-ong sulbad malagmit makita diha sa Israel . . . dili mahimong balay nga malaglagong nabahinbahin sa iyang kaugalingon”?

Ang moderno nga pagpangaugalingon sa Hudiyohanon walay paglaom nga ikatanyag alang sa umaabot. Pinaagi sa pagsalig diha sa tawhanong mga politika aron makab-ot ang ilang Mesiyanikong paglaom, gisalikway sa Judaismo ang mga pulong sa iyang kaugalingon balaang mga sinulat: “Labing maayo ang pagdangop sa GINOO kay sa pagsalig diha sa tawo. . . . Ayaw pag-ibutang ang inyong pagsalig sa mga prinsipe, ni sa anak nga lalaki sa tawo, nga kaniya walay panabang.”—Salmo 118:8; 146:3, The Holy Scriptures, gipatik sa Jewish Publication Society sa Amerika.

Kasukwahi sa kalisdanan nga nabatonan sa daghang Hudiyo karong adlawa sa pag-ila sa ilang Mesiyanikong paglaom, daghan sa ilang mga katigulangan balik sa unang siglo K.P., wala gayod maglisod. (Tan-awa ang Juan 1:41.) Sila nahimong mga sumusunod sa Usa nga ilang gidawat ingong Mesiyas, nahimong masibotong mga tigpaluyo sa usa ka relihiyon nga tukma natong matawag “Ang Dalan sa Pagtuo, Paglaom ug Gugma.” Ipatin-aw kini sa among sunod gula.

[Letrato sa panid 21]

Ang Kasadpang Paril, komung nailhang Wailing Wall o paril nga hilakanan, mao na lamay nabilin sa mga Hudiyo sa ilang balaang templo, nga nalumpag sa 70 K.P.