Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 19: Ika-17 hangtod sa ika-19ng siglo—Kakristiyanohan Nakigbisog Batok sa Kausaban sa Kalibotan

“Ang pilosopiya ug relihiyon dili magkauyon.”—Georg Herwegh, ika-19ng Alemang magbabalak

ANG “pilosopiya,” usa ka pulong nga gikuha gikan sa Gregong lintunganayng mga pulong nga nagkahulogang “paghigugma sa kaalam” lisod nga batbaton. Bisan pag nagaduda nga mahimo ang “unibersal ug masakopon-sa-tanan nga kabatbatan,” ang The New Encyclopædia Britannica nangahas nga “ang unang pagsulay niining direksiyona tingali mao ang pagbatbat sa pilosopiya ingov kaha nga ‘pamalandong sa nagkadaiyang kasinatian sa tawo’ o ingong ‘makataronganon, mapaagihon, ug sistematikong pagpalandong sa mga topiko nga labing hinungdanon sa tawo.’”

Kining mga kabatbatana tin-awng nagapadayag nganong ang tinuod nga relihiyon ug ang pilosopiya dili magkauyon. Ang tinuod nga relihiyon gibase sa balaang pinadayag, dili sa “nagkadaiyang kasinatian sa tawo.” Una ug labaw, kini nasentro sa intereses sa Maglalalang, dili sa “mga topiko nga labing hinungdanon sa tawo.” Ang bakak nga relihiyon, sa laing bahin, sama sa pilosopiya, gibase sa kasinatian sa tawo ug nagapalabi sa intereses nga tawhanon. Kining kamatuorana nadayag ilabina sukad sa ika-17ng siglo samtang ang Kakristiyanohan nakigbisog batok sa kausaban sa kalibotan.

Tulog-pilo nga Kapeligrohan

Sa pagkatawo sa modernong siyensiya sa ika-17ng siglo, ang bangga tali niini ug sa relihiyon daw dili kalikayan. Ang talagsaong mga kauswagan sa siyensiya naglimin sa siyensiya diha sa daw-korona nga pagkadili-masayop ug awtoridad, nga nagpatungha sa siyentismo, usa ka relihiyon sa kaugalingon, usa ka sagradong baka. Sa kahayag sa siyentipikanhong “mga kamatuoran,” ang relihiyosong mga pangangkon sa kalit daw nameligrong dili kapamatud-an. Ang siyensiya maoy bag-o ug makapaukyab; ang relihiyon daw hupas ug makalaay.

Kining tinamdana bahin sa relihiyon misamot tungod sa Kalamdagan, nga usa ka intelektuwal nga kalihokan nga milukop sa Uropa sa ika-17 ug ika-18ng mga siglo. Kini, nga mipasiugda sa intelektuwal ug materyal nga pag-uswag, nagsalikway sa politikanhon ug relihiyosong awtoridad ug tradisyon sa pagdapig sa kritikal nga pangatarongan. Kini, gituohan, mao ang tinubdan sa kahibalo ug kalipay. “Ang kagikan niini,” matud sa The New Encyclopædia Britannica, nakaplagan “diha sa Gregong pilosopiya.”

Ang Kalamdagan sa panguna maoy Pranses nga katingalahan. Ang iladong mga lider sa Pransiya naglakip kang Voltaire ug Denis Diderot. Sa Gran Britanya kini nakakaplag ug mga tigpamaba diha kang John Locke ug David Hume. Ang mga tigpaluyo nakaplagan usab taliwala sa magtutukod nga mga amahan sa U.S., apil si Thomas Paine, Benjamin Franklin, ug Thomas Jefferson. Sa pagkamatuod, ang panagbulag sa Iglesya ug sa Estado nga gibaod sa U.S. nga Batakang-Balaod maoy usa ka banaag sa mga ideya sa Kalamdagan. Ang iladong mga membro sa Alemanya mao si Christian Wolff, Immanuel Kant, ug Moses Mendelssohn, apohan sa komposer nga si Felix Mendelssohn.

Si Kant, nga matahapon sa relihiyon, giingong nagbatbat sa “kalamdagan” ingong “ang pagkagawas sa tawo gikan sa gipahamtang-sa-kaugalingon nga pagtudlo.” Sa maong paagi, mipatin-aw si Allen W. Wood sa Cornell University, gipasabot ni Kant “ang palakaw nga pinaagi niana madawat sa mga tawo ang kaisog sa paghunahuna sa kaugalingon mahitungod sa moralidad, relihiyon, ug politika, inay nga ang ilang mga opinyon idiktar kanila sa politikanhon, eklesiastikanhon, o kasulatanhong mga awtoridad.”

Sulod sa ikaduhang katunga sa ika-18ng siglo, ang Industriyal nga Rebolusyon misugod, sa sinugdan sa Gran Britanya. Ang pasiugda nabalhin gikan sa agrikultura ngadto sa produksiyon ug sa paggamag mga manggad pinaagi sa tabang sa mga makina ug kemikal nga mga paagi. Kini nakapaukay sa ilabinang agrikultural ug balangaynon nga katilingban, nga tungod niana libolibong tawo nagpanon ug nagdasok sa mga siyudad alang sa trabaho. Misangpot ang mga pundok nga walay trabaho, kanihit sa balay, kakabos, ug lainlaing mga sulirang langkit sa trabaho.

Ang Kakristiyanohan makaarang ba sa pagsagubang niining tulog-pilong kapeligrohan sa siyensiya, Kalamdagan, ug industriya?

Pag-irog Aron Magawas ang Diyos, nga Hinay Kaayo

Ang mga tawo nga nahaylo sa hunahuna sa Kalamdagan mipasangil sa relihiyon alang sa daghang suliran sa katilingban. Ang ideya nga “ang katilingban angay matukod sumala sa gitino daang mga plano sa balaan ug kinaiyanhong kasugoan,” matud sa The Encyclopedia of Religion, “nailisan sa ideya nga ang katilingban maoy, o mahimong, natukod sa ‘kalaki’ o ‘mugna’ sa tawo. Busa ang sekular, sosyal nga humanismo mitungha nga, sa baylo, nagpatungha sa kadaghanang teoriyang pilosopikanhon ug sosyolohikanhon sa modernong kalibotan.”

Kining mga teoriyaha naglakip sa “sibil nga relihiyon” nga gipasiugda sa impluwensiyadong pilosopo sa Pranses nga Kalamdagan nga si Jean-Jacques Rousseau. Kini nasentro sa katilingban ug sa tawhanong pagkalangkit sa mga kabalaka niini inay kay sa usa ka balaang Usa ug sa iyang pagsimba. Ang Pranses nga magsusulat sa handumanan nga si Claude-Henri de Rouvroy mipasiugda sa “Bag-ong Kristiyanidad,” samtang ang iyang batabata nga si Auguste Comte naghisgot sa usa ka “relihiyon sa katawhan.”

Sa hinapos sa ika-19ng siglo, ang Amerikanhong kalihokan nga nailhang sosyal nga ebanghelyo naugmad taliwala sa mga Protestante; kini kaamgid sa Uropanhong mga teoriya. Ang maong ideya nga gipasukad sa teolohikanhong pagtulon-an nagpatuo nga ang pangunang katungdanan sa usa ka Kristohanon mao ang pagkalangkit sa katilingban. Gipaluyohan kinig maayo sa mga Protestante hangtod niining adlawa. Ang Katolikong mga bersiyon hikaplagan diha sa mga mamumuo-pari sa Pransiya ug taliwala sa klero sa Latin Amerika nga nagatudlo sa teolohiya sa kagawasan.

Ang mga misyonaryo sa Kakristiyanohan nagapabanaag usab niining kilinga, sumala sa gipaila sa usa ka taho sa 1982 Time nga magasin: “Taliwala sa mga Protestante, adunay pagbalhin ngadto sa labawng pagkalangkit sa pangunang mga ekonomikanhon ug sosyal nga mga suliran sa katawhan . . . Alang sa nagkadaghang Katolikong misyonaryo, ang pagpaila uban sa kawsa sa kabos nagkahulogan sa pagpaluyo sa radikal nga kausaban sa politikanhon ug ekonomikanhong mga sistema—bisan pag ang maong mga kausaban gipangunhan sa Marxistang rebolusyonaryong mga kalihokan. . . . Sa pagkamatuod, adunay mga misyonaryo nga nagtuo nga ang pagpangabig sa panguna dili angay sa ilang matuod nga buluhaton.” Ang maong mga misyonaryo lagmit mouyon sa Pranses nga sosyologo nga si Émile Durkheim, kinsa kas-a misugyot: ‘Ang tinuod nga tumong sa relihiyosong pagsimba mao ang katilingban, dili ang Diyos.’

Dayag, ang Kakristiyanohan nag-irog sa Diyos aron magawas sa relihiyon, nga hinay kaayo. Kasamtangan, naglihok usab ang ubang puwersa.

Gipulihan ang Diyos sa Mini nga mga Relihiyon

Ang mga simbahan walay mga solusyon sa mga suliran nga gimugna sa Industriyal nga Rebolusyon. Apan ang mini nga mga relihiyon, ang mga produkto sa tawhanong mga pilosopiya, nag-angkon nga nagbaton sa mga solusyon, ug tulin silang nagalihok sa paghulip sa bakante.

Pananglitan, nakaplagan sa pila ka tawo ang ilang katuyoan sa kinabuhi diha sa pag-agpas sa bahandi ug mga kabtangan, usa ka hilig sa paghunahuna sa kaugalingon nga gitagbaw sa Industriyal nga Rebolusyon. Ang materyalismo nahimong relihiyon. Ang Diyos nga Gamhanan sa Tanan gipulihan sa ‘Gamhanan sa Tanan nga Dolyar.’ Sa usa ka dula ni George Bernard Shaw, kini ang gipasabot sa usa ka karakter nga mipatugbaw: “Ako Milyonaryo. Kana ang akong relihiyon.”

Ang ubang tawo midangop sa politikanhong mga kalihokan. Ang sosyalistang pilosopo si Friedrich Engels, nga kaanib ni Karl Marx, mitagna nga ang sosyalismo sa kadugayan mopuli sa relihiyon, nga sa kaugalingon magbatog relihiyosong mga kinaiya. Busa, samtang nakasukad ang sosyalismo sa tibuok Uropa, matud sa retiradong Propesor Robert Nisbet, “ang usa ka iladong elemento mao ang apostasiya sa mga sosyalista gikan sa Judaismo o Kristiyanidad ug ilang pagliso ngadto sa usa ka kapuli.”

Tungod sa pagkapakyas sa Kakristiyanohan sa pagsagubang sa kausaban sa kalibotan naugmad ang mga puwersa nga ginatumong sa World Christian Encyclopedia nga “sekularismo, siyentipikanhong materyalismo, ateyistikanhong komunismo, nasyonalismo, nazismo, pasismo, Maoismo, liberal humanismo ug daghang natukod o namaomaong mini nga mga relihiyon.”

Tungod sa mga bunga nga gipatungha niining pilosopikanhong mini nga mga relihiyon, ang mga pulong sa Britanikong magbabalak si John Milton daw labing haom: “Ang tanan kawang nga kaalam, ug bakak nga pilosopiya.”

Pagtinguha sa Kompromiso

Nga naipit sa dili-epektibong mga sistemang eklesiastikanhon sa usa ka bahin ug sa malimbongong mini nga mga relihiyon sa lain, minilyong tawo ang nangitag mas maayong butang. Naghunahuna ang pipila nga kana ilang nakaplagan diha sa matang sa Deismo, nga nailhan usab nga “kinaiyanhong relihiyon.” Nga nailado ilabina sa Inglaterra sa ika-17ng siglo, ang Deismo gibatbat nga usa ka kompromiso nga misagop sa siyensiya nga wala mobulag sa Diyos. Busa ang mga deista maoy mga libre-pensador nga nahimutang sa tunga sa dalan.

Ang magsusulat si Wood mipatin-aw: “Sa pangunang kahulogan niini, ang deismo nagpasabot sa pagtuo sa usa ka bugtong Diyos ug sa relihiyosong tulomanon nga gipasukad lamang sa kinaiyanhong pangatarongan inay sa labaw-kinaiyanhong pagpadayag.” Apan pinaagi sa pagsalikway sa “labaw-kinaiyanhong pagpadayag,” ang pila ka Deista mipasobra pa nga misalikway halos bug-os sa Bibliya. Karong adlawa ang pulong talagsa rang gigamit, bisan pag ang nag-angkong mga Kristohanon nga nagasalikway sa eklesiastikanhon o Kasulatanhong awtoridad sa pagpalabi sa personal nga hunahuna o kapuling mga pilosopiya sa kinabuhi sa pagkamatuod nagasunod sa mga prinsipyo niini.

Kaubay nga mga Teoriya sa Ebolusyon

Ang labing dramatikanhong pagharongay sa relihiyon ug siyensiya nahitabo tapos sa pagpatik niadtong 1859 sa Origin of Species ni Darwin, nga niana giduso niya ang iyang teoriya sa ebolusyon. Ang relihiyosong mga pangulo, ilabina sa Inglaterra ug sa Tinipong Bansa, sa sinugdan nagsaway sa teoriya pinaagi sa masakit nga mga pulong. Apan sa wala madugay ang pagsupak naawop. Sa pagkamatay ni Darwin, matud sa The Encyclopedia of Religion, “ang labing mapamalandongon ug maayong-manulting klero inanay nahidangat sa konklusyon nga ang ebolusyon bug-os nahiuyon sa nalamdagan nga pagsabot sa kasulatan.”

Kini mahimong magpatin-aw nganong ang Batikano wala gayod magbutang sa mga libro ni Darwin diha sa Index of Forbidden Books niini. Kini makapatin-aw usab sa reaksiyon sa mamiminaw panahon sa 1893 Chicago nga komperensiya sa Parliamento sa mga Relihiyon sa Kalibotan. Samtang namati ang mga Buddista ug mga Hindu, ang usa ka “Kristohanong” mamumulong miingon: “Ang teoriya sa ebolusyon nagapuno sa usa ka kal-ang sa sinugdanan mismo sa among relihiyon, ug kon ang siyensiya tagbaw sa malangkobong paagi sa teoriya niini sa ebolusyon ingong paagi sa paglalang, ang pag-uyon maoy usa ka bugnaw nga pulong nga pinaagi niana pagadawaton kini niadtong si kinsa maoy katungdanan ang pagkahibalo ug paghigugma sa mga paagi sa Diyos.” Ang pakigpulong gikatahong gisugat sa masipang pakpak.

Kining tinamdana dili katingad-an tungod sa kabantog sa nailhang komparatibong relihiyon panahon sa hinapos sa ika-19ng siglo. Kadto usa ka siyentipikanhong pagtuon sa mga relihiyon sa kalibotan nga gilaraw sa pagtino kon sa unsang paagi nalambiggit ang lainlaing mga relihiyon ug sa unsang paagi mitungha sila. Ang Ingles nga antropologo si John Lubbock, pananglitan, nagpahayag sa teoriya nga ang mga tawo misugod ingong mga ateyista ug dayon inanay nga nag-usab agi sa pagdiwata, pagsimba sa kinaiyahan, ug shamanismo una pa mahidangat sa monoteyismo.

Bisan pa niana, ang The Encyclopedia of Religion misaysay: “Ang maong pagtuo sa relihiyon dili absolutong kamatuoran nga gipadayag sa diyos, kondili mao ang rekord sa nagkaugmad tawhanong mga ideya bahin sa Diyos ug sa moralidad.” Busa kadtong nagdawat sa maong teoriya wala maglisod sa pagdawat sa Deismo, usa ka “sibil nga relihiyon,” o “relihiyon sa katawhan” ingong mga ang-ang paangat sa hagdan sa relihiyosong ebolusyon.

Sa kataposang pag-analisar, asa mosangko ang maong pagtuo? Sa ika-19ng siglo na, ang Ingles nga pilosopo si Herbert Spencer miingon nga ang katilingban nagpadulong sa usa ka gambalay sa kauswagan nga dili na uyon sa relihiyon. Ug sa ika-20ng siglo, si Propesor Nisbet miingon nga ang mga sosyologo sa linangkob nagtuo nga ang relihiyon “nagatagana sa pila ka sikososyal nga panginahanglan sa mga tawo, ug hangtod o gawas ang maong mga panginahanglan mahimong mga biktima sa biolohikanhong ebolusyon sa tawhanong espisye, ang relihiyon sa usa o laing dagway magpabiling malungtarong kamatuoran sa tawhanong kultura.” (Italiko amoa.) Uyon niana, ang mga sosyologo wala magpahigawas sa posibilidad nga ang “ebolusyonaryong pag-uswag” basin may adlaw nga motultol sa bug-os walay relihiyon!

Misamot ang Pagpangita sa Matuod nga Pagsimba

Sa tungatunga sa ika-19ng siglo, nadayag nga sulod sa mga 200 ka tuig, ang Kakristiyanohan nakigbugno sa nagakapilding gubat batok sa kausaban sa kalibotan. Ang relihiyon niini mius-os na ngadto sa labaw lamag diyutay sa usa ka kalibotanong pilosopiya. Nabalaka ang minilyong matinud-anong katawhan. Misamot ang pagpangita sa tinuod nga pagsimba. Tinuod ikaingon nga imposible ang pagbag-o sa Kakristiyanohan. Ang gikinahanglan mao ang pagpasig-uli sa tinuod nga pagsimba. Sayri ang dugang diha sa among Oktubre 22 isyu.

[Kahon sa panid 23]

Kay Napiit sa Kausaban sa Kalibotan, ang Kakristiyanohan Mikompromiso

ANG PAGTUNGHA SA MODERNONG SIYENSIYA nakapaluya sa pagtuo sa dili makita ug mimugnag pagduhaduha bahin sa mga butang nga ang siyensiya dili “makapamatuod.” Gikompromiso sa Kakristiyanohan ang kamatuoran sa Bibliya pinaagi sa pagsagop sa wala-kapamatud-i, gituohang siyentipikanhong mga teoriya sama sa ebolusyon ug pinaagi sa pag-isip nga ang siyentipikanhong kaalam, inay kay ang Gingharian sa Diyos, maoy tambal-sa-tanan sa mga suliran sa kalibotan.

ANG PAGTUNGHA SA POLITIKANHONG MGA IDEOLOHIYA (kapitalismo, demokrasya, sosyalismo, Komunismo, ug uban pa) mimugnag nasyonalistikanhong mga away ug ideolohikanhong panagbingkil, sa ingon nagapahanap sa kamatuoran sa Bibliya nga ang Diyos, dili ang tawo, mao ang angayan nga Magmamando sa yuta. Gikompromiso sa Kakristiyanohan ang mga prinsipyo sa Bibliya pinaagi sa paglapas sa Kristohanong neyutralidad ug pagkalangkit sa mga gubat nga nagpaaway sa mga sakop sa samang relihiyon batok sa usag usa. Ang Kakristiyanohan aktibo o pasibong nagpaluyo sa politikanhong mini nga mga relihiyon.

ANG HATAAS NGA SUKDANAN SA PAGKINABUHI nga naposible sa Industriyal ug Siyensiya nga mga Rebolusyon mipausbaw sa hambogirong interes sa kaugalingon ug nagduso sa unahan sa sosyal nga inhustisya ug kawalay-panag-angay. Ang Kakristiyanohan mikompromiso pinaagi sa dili pagpanumbaling sa balaang intereses sa pagdapig sa pagkalangkit sa tawhanong intereses nga may sosyal, ekonomikanhon, ekolohikanhon, o politikanhong kinaiyahan.

[Kahon sa panid 25]

Pataas o Paubos?

Ang Bibliya nagaingon: Ang mga tawo gilalang nga hingpit ug gitudloan kon unsaon pagsimba sa ilang Maglalalang sa dalawatong paagi; apan sila misukol sa Diyos, ug sulod sa mg 6,000 ka tuig, sila nagkadaot sa lawasnon ug sa moral, nga nagapahilayo sa matuod nga relihiyon nga ilang unang gituman.

Ang biolohikanhon ug relihiyosong ebolusyon nagaingon: Ang mga tawo miuswag gikan sa karaang sinugdanan ug maoy mga ateyista nga walay relihiyon; sa dimaihap nga minilyong katuigan, sila miarang-arang sa lawasnon ug sa moral, nga nagakaduol sa kahimtang sa hingpit relihiyoso, sosyal, ug moral nga kaugmaran.

Gibase sa imong kahibalo sa kagawian sa tawo, sa kahimtang karon sa katawhan, ug sa kahimtang sa relihiyon sa kalibotan karong adlawa, haing opinyon ang labing nahiuyon sa mga kamatuoran?

[Hulagway sa panid 24]

Ang wala-kapamatud-ing mga banabana ni Darwin sa Origin of Species nahimong pasangil sa daghan sa pagbiya sa pagtuo sa Diyos sa pinadayag

[Credit Line]

Harper’s