“Ang Yuta Nabahin, ang Kalibotan Nahiusa”—Ang Estorya sa Panama Canal

Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Panama

“ANG Yuta Nabahin, ang Kalibotan Nahiusa.” Sa daghang dekada, kining panultihona makita sa usa ka timri sa Panama Canal. Nga nagkonektar sa duha ka dagkong dagat, ang kanal naghiusa sa kalibotan sa usa ka paagi. Ug kini may dakong epekto sa imong kinabuhi kay sa imo tingaling hiamgohan. Tingali ang imong kotse, mga kasangkapan sa balay, o bisan ang pagkaong anaa sa imong lamesa miagi sa maong agianan!

Ang Agosto 15, 1989, nagtimaan sa ika-75ng anibersaryo sa unang pag-agi sa maong bililhong kanal. Bisan pa niana, ang mga damgo, mga plano, ug kahago nga nagpaposible niining 80 kilometros nga biyahe sa tubig mobalik sa kasiglohang nangagi.

Human hidiskobrehi ni Columbus ang giingong Bag-ong Kalibotan, misugod ang usa ka panahon sa pagpangdiskobre pinaagig Katsilang mga konkistadores. Sa ingon, si Vasco Nuñez de Balboa mitabok sa hikting Isthmus sa Panama sa tuig 1513. Kay nadasig sa mga estoryang gisugid sa lokal nga mga molupyo bahin sa usa ka “hikting dapit” nga mosangko sa laing dagat, si Balboa nangita hangtod nga iyang nahibalag ang dakong kasadpanhong dagat.

Pila ka tuig sa ulahi, si Ferdinand Magellan milayag palibot sa habagatang tumoy sa Amerika del Sur, agi sa malimbongong estretso o sigpit nga kanal nga karon nagadala sa iyang ngalan, ug misulod sa mao mismong dakong dagat. Gitawag kadto ni Magellan nga el pacifico, ang malinawon, nga katugbang sa balorong Atlantiko. Ang tagdugay, peligrosong biyahe nakadasig sa pagpangitag mas sayon nga ruta padulong sa Pasipiko.

Niadtong 1534 si Haring Carlos I sa Espanya nagpaluyo sa talagsaong sugyot: usa ka kanal nga magkonektar sa maong duha ka dagkong dagat! Bisan pag gimando niya nga himoon ang mga surbi, ang proyekto sobra kaayo sa teknolohikanhong mga katakos sa iyang panahon. Milabay ang kapig tulo ka siglo una matuman ang damgo.

Sa katuigang 1800 ang bag-ong mga teknolohiya sa enerhiya gikan sa alisngaw ug mga ferrocaril misugod sa pagpatunghag makapaukyab bag-ong mga posibilidad. Dayon miabot ang pagpangitag bulawan sa California. Ang mga tigsuhid ug mina nakadiskobreg laktoran padulong sa California: paglayag gikan sa silangang baybayon sa T.B. padulong sa Panama, nga motabok sa isthmus o hikting yuta nga magbaktas o magsakayg mula, ug dayon molayag padulong sa San Francisco! Ang ferrocaril tabok sa Isthmus sa Panama misugod sa pagbiyahe sa 1855. Bisan pa niana, ang ideya sa usa ka kanal nagpabilin.

Ang Maisogong Pranses nga Proyekto sa Kanal

Tapos sa iyang kalamposan sa pagtukod sa Suez Canal, si Konde Ferdinand de Lesseps mihimog mga lakang sa paghimo sa Panama Canal nga usa ka kamatuoran. Gipangulohan niya ang usa ka komite nga nagmando sa unang surbi ug nakabatog 99-tuig nga pagtugot gikan sa Colombia, nga niadto ang Isthmus sa Panama maoy usa ka bahin. Ang trabaho sa kanal nagsugod sa 1881. Dako ang mga pagdahom, sanglit ang kanal maoy katunga lang sa gitas-on sa Suez, ug walay kanihit sa tubig o waybugtong balas sa desyerto nga sagubangon.

Apan ang bag-ong mga kaaway—ang tropikong lasang, dagko kaayong mga bungtod sa bato, dili-pondo nga yuta, ug, pinakadaotan, ang yellow fever ug ang malaria—sobra kaayo alang sa mga trabahante. Ang misangpot nga mga suliran sa mamumuo, hinay nga pag-uswag tungod sa kulang nga kasangkapan, ug sayop nga pagdumala sa salapi nagpugos sa Pranses sa pagbiya sa ilang proyekto tapos sa 20 ka tuig nga trabaho, sa gasto nga 260 milyong dolyar, ug sa kapildihan sa daghang kinabuhi.

Pagdawat sa Hagit

Sa hapit nga pagsugod sa siglo, ang Tinipong Bansa nagsugod sa pagpanghiwid ingong usa ka gahom sa kalibotan ug sa wala madugay nagtumong sa iyang pagtagad sa Panama. Panahon sa Katsila-Amerikanhong Gubat, gidangtag 68 ka adlaw ang bapor de guerra nga Oregon sa paglayag gikan sa California padulong sa Florida agi sa Strait of Magellan! Kadto nagpasundayag sa panginahanglan sa mas maayong Silangan-Kasadpang ruta. Kay nakaamgo sa pagkapraktikal sa usa ka Panama canal, gipalit sa Tinipong Bansa ang katungod sa pagtukod niana.

Ugaling, ang pagpakigsabot sa T.B. sa Colombia sa wala madugay nahugno. Dayon ang Panama nagdeklarar sa iyang independensiya gikan sa Colombia sa 1903 ug daling naghatag sa Tinipong Bansa sa katungod sa pagtukod sa kanal ug pagbatog pagbulot-an ibabaw sa 16 kilometrong luna nga mosubay sa dalan niini.

Sa gihapon, diha ang karaang mga problema nga nagsakit sa mga Pranses—ug pipila ka bag-ong problema nga wala makita daan—nga naghagit sa mga magtutukod samtang misugod na usab ang trabaho. Ang matag usa nabuntog sa nahaigong panahon:

Sakit: Ang yellow fever ug malaria kaylap sa maong tropikong yuta. Bisan pa niana, si Koronel William Crawford Gorgas nagpatuman sa estriktong mga lakang sa sanitasyon. Nga giduyogan kana sa todotodong pakigbugno batok sa nagdalag-sakit nga lamok, ang maong mga sakit nangapuo!

Trabahante: Ang Panama wala makatagana sa daghan kaayong trabahante nga gikinahanglan sa maong proyekto. Ang solusyon? Libolibong trabahante ang gipanguha gikan sa West Indies.

Mga Problema sa Pagkalot ug Paghipos: Ang gahing bato ug dili-pondo nga yuta nagpadayong usa ka suliran. Ugaling, ang desisyon sa pagtukod sa kanal nga masirhan inay sa kanal nga tupong sa dagat nakapamenos kaayo sa gidaghanon sa yuta nga kinahanglang ihaw-as. Apan, diin man ibutang ang nakalot nga yuta? Ang paggamag mga paambakan aron mamugna ang mga lanaw ingong bahin sa layo-sa-baybay nga kanal sa tubig nakahipos sa kadaghanan sa yuta. Ang nahibilin gigamit alang sa mga dike, mga karsada, ug abono aron mahanaw ang kalapokan ug kapitaan. Ang abonong yuta mitaganag mga lugar alang sa industriyal ug pamalay nga mga dapit.

Si John F. Stevens, usa ka eksperyensiadong trabahante sa riles, maoy nangulo niadtong unang mga adlaw. Ang mga kasangkapan sa pagkarga sa yuta ug sa mabalhing mga seksiyon sa riles nga ikabalhin samtang nagpadayon ang trabaho napamatud-ang praktikal kaayo. Bisan tuod si Stevens sa ulahi miluwat, ang mga paagi nga iyang gisugdan nagpadayong gigamit hangtod natapos ang proyekto.

Ang Lieutenant Colonel nga si George Washington Goethals, usa ka inhenyero sa U.S. Army, niadto maoy gibutang nga pangulo, nga gitudlo ni Presidente Theodore Roosevelt. Ang kasinatian ni Goethals ingong inhenyero napamatud-ang bililhon kaayo sa pagtino nga mahuman ang proyekto. Ang kanal gibuksan niadtong Agosto 15, 1914, ug ang sistema sa mga trangka napamatud-ang dili lang malamposon kondili durable. Mobiyahe kita agi sa kanal ug panid-ang direkta kon sa unsang paagi nagaobra ang sistema.

Usa ka Biyahe Agi sa Kanal

Kasukwahi sa imo tingaling tuohan, samtang kami mipanaw gikan sa Atlantiko ngadto sa Pasipikong tumoy sa kanal, kami mipanaw, dili gikan sa silangan ngadto sa kasadpan, kondili gikan sa amihanan-kasadpan ngadto sa habagatan-silangan. (Tan-awa ang mapa.) Nahauna kami miagi sa taliwala sa 4.8 kilometros nga dike nga nagahatag kanamog proteksiyon gikan sa pinanahong balorong tubig sa Dagat Caribbean. Ang among barko giangkla sa maong katubigan nga sinalipdan, nga nagpaabot sa turno niini sa pag-agi sa kanal. Sa pag-abot sa maong turno, kami misulod sa Gatun nga Trangka. Sa tulo ka ang-ang, kini moalsa sa among barko sa mga 26 metros abot sa lebel sa Gatun nga Lanaw. Ang matag lawak nga trangka dako kaayo: 34 metros sa gilapdon ug 305 metros sa gitas-on, nga igo sa pagpasulod sa halos tanang komersiyal ug militaryong mga barko.

Ania ang pag-obra sa mga trangka: Ang tubig mosulod sa mga lawak pinaagi sa grabidad, nga mag-alsa sa barko. Ang mga makinang gipadagan sa koryente, o “mules,” moguyod sa mga barko ngadto sa hustong posisyon sulod sa matag lawak. Tali sa maong mga trangka, ang mga barko mopanaw sa ilang kaugalingong enerhiya agi sa kanal.

Migikan kami sa kataposang Gatun nga trangka ngadto sa Gatun nga Lanaw, nga sa panahon sa pagkakompleto niini mao ang kinadak-ang ginamag-tawong pundok sa tubig sa kalibotan. Kini usa ka obra-maestra sa pagdumala sa tubig. Ang dagayang tropikong ulan gigamit dili lang sa pagtagana sa kanal mismo kondili sa pagpatunghag hydroelectric nga enerhiya para sa pagpaandar sa kanal. Sa pagnabigar agi sa Gatun nga Lanaw, among nakita ang daghang isla. Sa wala pa malunopi kining tropikong lasang, kini mao ang mga tumoy sa mga bungtod!

Ang kanal nagkagamay samtang ang yuta mituybo ngadto sa Continental Divide. Maoy dinhi sa Gaillard Cut nga ang kinadak-ang proyekto sa pagbalhin sa yuta ang sukad gihimo hangtod niadtong panahona. Kapin sa 150 milyong metro kubiko nga yuta ug bato ang gikuha. Ang kanunayng mga pagbanlas nagpakyas sa pag-uswag, nga kadaghanan naglubong sa mga riles ug kasangkapan. Karong adlawa, ang mga tawo ug kasangkapan regular nga gitawag sa pagserbisyo aron mamentenar ang 150 metros nga kanal.

Kami miagi sa duha pa ka sistema sa trangka—gitawag Pedro Miguel ug Miraflores—hangtod nga sa kataposan kami mikanaog ngadto sa lebel sa dagat sa Pasipikong terminal sa kanal. Natapos na ang among biyahe. Apan alang sa ubay-ubayng barko nga nagpaabot nga moagi sa kanal sa atbang nga direksiyon, ang biyahe talisugod pa.

Bisan pag ang modernong mga paagi sa transportasyon kusog ug pag-uswag sa katuigang bag-o pa, ang Panama Canal nagaalagad pa nga bililhong koneksiyon sa komersiyo sa kalibotan. Kapin sa 12 libong barko ang nagaagi niini kada tuig, nga nagadalag mga 145 milyong toneladang karga. Pihong sa katuigan nga moabot, ang kanal mopadayong usa ka dapit diin ang usa makakaplag sa “ang yuta nabahin—ang kalibotan nahiusa.”

[Mapa sa panid 21]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Amerika del Norte

Sentral Amerika

Panama Canal

Amerika del Sur

[Letrato sa panid 21]

Sa Agosto 15, 1914, ang barkong Ancon unang miagi sa kanal

[Tinubdan]

Panama Canal Commission, Office of Public Affairs