Pagpaniid sa Kalibotan

MAKAPASUBONG KAHIMTANG

Ang UNICEF (United Nations International Children’s Emergency Fund) nagatagnag mangiob nga kaugmaon alang sa mga bata. Sa iyang tinuig nga taho nga Kahimtang sa Kabataan sa Kalibotan, nakita sa UNICEF ang usa ka gatos ka milyong bata nga mamatay gumikan sa sakit ug kakulang sa sustansiya sulod niining dekadaha gawas kon gastohon ang $2.5 libong milyon kada tuig sa baratong mga tambal nga karon mapalit. Unsa ka dako ang maong galastohan? Kini motumbas sa kantidad nga gigasto kada tuig sa mga kompaniya sa U.S. sa anunsiyo sa sigarilyo, nagtaho ang The Wall Street Journal.

KIHA SA MGA MASAKITON SA AIDS

Ang mga ospital ug medikal nga mga institusyon sa Australia gikiha sa mga masakiton sa AIDS. Giangkon sa mga biktima nga nilang nakuha ang makapatayng sakit tungod sa pagpasagad o kakulang sa igong pasidaan sa mga kapeligrohang nalangkit sa abuno sa dugo. Dugang pa, sila nagpatuo nga sila wala gayod pahibaloa sa pagkanaa sa mga tambal nga magamit unta inay sa abuno sa dugo. Ang kadaghanang publisidad sa pagkakaron gihatag sa usa ka 16-anyos nga hemophiliac nga himalatyon sa mopatay nga sakit, apan ang laing 31 ka biktima naghugpong ug milansad sa asunto. Ang pamahayag sa 16-anyos gibasa ngadto sa Korte Suprema. Siya miingon sa bahin: “Kini nahisamag usa ka basahon sa estorya​—usa ka basahon sa estorya nga nagisi ang kataposang panid. Kini walay malipayong kataposan.”

MGA SULIRAN SA KOMUNIKASYON

Ang Dial Service, usa ka serbisyong panambag sa kabataan pinaagig telepono sa Hapon, nag-ingon nga karong bag-o daghang kabataan nga walay dinaliang mga suliran ug wala magkinahanglag tambag nanawag aron lamang makigsulti bahin sa ilang adlaw. Gipili nila kining kapuli aron mabawi ang kakulang sa kabildohay sa pamilya, matud sa serbisyo. Ugaling lang, ang mga magtatambag usab may mga suliran sa komunikasyon. “Ang mga bata nagbutang sa telepono sa dihang nadungog nila ang tonong nagsermon diha sa tingog sa magtatambag,” mikomento ang usa ka trabahante.

TUMONG SA PAG-ABUSAR SA DROGA: KABATAAN

◼ Ang mga namaligyag droga nagpunting sa mga eskuylahan ingong ikatulong labing maayong baligyaan (sunod sa mga naytklab ug mga bar) alang sa ilang makapatayng negosyo. “Ang mga namaligyag droga nagapanghimulos sa mga tin-edyer tali sa 13 ug 15 anyos sa edad, ang yugto sa pagpaila-sa-kaugalingon; aron ipailaila sila sa bisyo, ilang awhagon ang kaisog, pagkalalaki, ug kahadlok nga mahilain sa pundok,” nagtaho ang Brazilianong mantalaan, O Estado de S.Paulo. Bisan ang mga magtutudlo ug mga estudyante nahiapil sa mga namaligyag droga. Tungod sa mausbawong pag-abusar sa droga, ang laing mantalaan sa São Paulo, Jornal da Tarde, mihatag sa usa ka pasidaan: “Sa bisan unsang nasod, ang mga batan-on mao ang labing bililhong kahinguhaan, ug ang mga droga nagasunog sa mga utok niining mga batan-ona sa samang paagi nga atong ginasunog ang lasang.”

◼ Nganong ang mga bata makiling sa pag-abusar sa droga? Ang sikyatristang si Claude Olievenstein, sa usa ka interbiyo nga gipatik diha sa O Estado de S.Paulo, mikomento bahin sa pipila sa mga hinungdan: “Gitudloan nato ang atong mga bata sa pagsulbad sa ilang mga suliran sa kahadlok ug pagkadili-makatulog pinaagi sa pagtomar ug trangkilayser. Kining mga bataa managko, ug inigsugod nila sa pagbatog mga suliran, mosulay sila sa pagkaplag ug solusyon diha sa mga droga.” Dayon iyang gibasol ang pagkalumpag sa duha ka kanhi lig-ong mga institusyon: “Ang pamilya nakasinatig dagkong mga kagubot kon bahin sa naandang mga prinsipyo. Sa samang panahon, ang relihiyon nawad-an sa dakong bili niini, ug mius-os usab ang awtoridad sa ginikanan.”

MAS DAGHANG KALUHA UG TRIPLET

Matag ika-50ng pagmabdos sa Pederal Republika sa Alemanya moresulta sa pagkatawo sa duha o labaw pang mga anak. Nganong nagdaghan ang mga kaluha ug triplet? Sa panguna, sumala sa mga gynecologist, tungod sa modernong mga paaging medikal sa pagtambal sa pagkadili-makaanak, pananglitan, pinaagi sa pagtambal pinaagig hormone ug sa pertilisasyon sa artipisyal nga paagi. Ang laing hinungdan mao nga karon mas daghang babaye ang gustong manganak sa pagkaedaran na, ug ang posibilidad sa pag-anak ug daghan mousbaw. Bisan pa niana, kining maong mga pagmabdos maorag mas dakog kapeligrohan alang sa inahan ug anak.

PAGLAKAW MAAYO ALANG SA LAWAS

Gawas sa pagsanta sa mga sakit sa kasingkasing, ang kasarangang ehersisyo basin makasanta usab sa kanser, maoy pangangkon ni Rui Bevilacqua, usa ka propesor sa oncology sa University of São Paulo, Brazil. Ang regular nga paglakaw o ubang matang sa ehersisyo daw nagapalihok sa hinay-moobrang tinai. Si Bevilacqua miingon: “Ang kadaghanan sa pagkaon nga atong ginakaon makapakanser, ug kon magpabilin ug dugaydugay sa tinai, kini basin makapahinabog kanser sa colon.” Sa susama, si Fúlvio Pileggi, propesor sa cardiology sa University of São Paulo, nagtuo nga ang paglakaw mao ang labing maayong ehersisyo niadtong dili moapil sa esports.

LABING TAAS NGA TREN SA KALIBOTAN

Sa Agosto 26, 1989, ang usa ka tren sa 660 puno kaayong mga kotse sa kargamento, 3 ka laing kotse, ug 16 ka locomotives, miokupar sa 7 kilometros sa riles. Kadto maoy espesyal 861 kilometraheng biyahe gikan sa usa ka minahang lungsod sa South Africa paingon sa usa ka pantalan sa baybay nga may kargamentong mineral nga puthaw nga igong makapuno sa tibuok nga barko. Mitimbang kadtog kapin sa 70,000 ka tonelada. Ang preparasyon sa maong biyahe mikabat ug pito ka tuig. Kasagaran, tulo ka tren ang gigamit alang niining gidaghanon sa kargamento. Busa nganong gigamit ang taas nga tren? Aron ikasalmot kadto sa Guinness Book of Records ingong kinatas-an ug kinabug-atang tren nga sukad mibiyahe.

HULGA SA BAKI SA TUBO

Niadtong 1932, ang Australia nagpasulod sa nasod sa usa ka gatos ka baki sa tubo o cane toads gikan sa Latin Amerika aron sa pagpukgo sa atake sa bakukang sa mga katubhan. Ang taktika napamatud-ang dili kaayo malamposon. Naluwas ang tanom, nawagtang ang mga bakukang. Apan karon, halos 60 ka tuig sa ulahi, giatubang sa mga bahin sa Australia ang hampak sa mga baki sa tubo; ang kusog-mosanay nga mga baye nagapatunghag abot sa 40,000 ka itlog sa usa ka panahon. Ang upat-panid dekolor nga brosyur nga gitawag 101 Ways to Kill a Cane Toad gilaraw sa pagtudlo sa mga lungsoranon sa pagpukgo niining dako kaayong baki nga mopagawas ug makahilong substansiya nga makapatay sa mga iro ug mga iring. Ang usa ka konsehal sa Brisbane nag-organisar sa “Kampanya sa Pagpukgo sa Cane Toad.” Gisugyot niya ang pagbutang sa mga baki sa freezer aron patyon sila sa malulutong paagi: “Ang mga baki maghunahuna nga tingtugnaw na, matulog ug dili na mahigmata,” matud niya.

UNSA KA LUWAS ANG “LUWAS”?

Tungod sa nagausbaw nga kabalaka sa publiko bahin sa lagmit nga mga kapeligrohan sa lawas sa menos nga pagkaladlad sa radyasyon, makahilong mga kemikal, ug mga kemikal nga pamatay sa dangan, ang siyensiya nagasingkamot sa pagkaplag ug mas tukmang paagi sa pagbanabana kon unsay “luwas nga lebel” sa pagkaladlad. Hangtod karon, ang mga banabana sa kapeligrohan sa tawo maoy mga kalkulong gibase sa mga pagsusi nga migamit ug mga hayop sa laboratoryo nga giladlad sa daghang mga dosis sa mga substansiyang lagmit makadaot sa gene. Ang International Herald Tribune nagtaho nga ang bag-o ug mas tukmang teknik naugmad, nga nagapakita nga ang mga pagkaladlad nga sa nangagi giisip nga luwas makapahinabog dakodakong kadaot sa gene. Ang dakodakong pag-uswag sa kasubsob sa usa ka matang sa mutant nga selula sa puting dugo nakaplagan diha sa mga tawo nga nailhang naladlad sa mga substansiyang makadaot sa gene. Makaiikag, ilang nakaplagan nga ang mga hinabako dunay 50 porsientong labaw nga kasubsob sa pagkadaot sa gene kay sa mga dili hinabako.

PAGPANGAWAT UG PELUKA

“Ang Britanikong mga manlalaban ug mga huwes nagsul-ob ug mga peluka sukad si Charles II nagkuha sa ideya gikan sa Pransiya sa katuigang 1670,” matud sa The Wall Street Journal. “Ang mga peluka nagapaila sa mga manlalaban o barristers gikan sa solicitors, mga abogado nga kasagarang dili mopatim-aw sa korte.” Apan karon, dugang ug dugang sa gimahal karaang mga peluka, nga nagapasabot sa kasinatian ug kinaadman, nangawala gikan sa mga korte ug ilisanang mga lawak, ug gikahadlokan nga “ang kadaghanan sa mga nangawat mahimong mga manlalaban.” Ang pagsul-ob ug bag-ong mga peluka, nga ginama gikan sa buhok sa kabayo, ginalikayan, kay sila mohimo sa usa ka manlalaban nga tan-awong samag bag-o pang gikan sa tunghaan. Busa kadtong kinahanglang magbaton niana maghimo nianang tan-awong daan pinaagi sa paggamit niana nga trapo sa abog sa makadiyut o pagpaulan niana. Kasamtangan, ang nagpakiluoy nga mga hangyo nga ibalik ang nawalang mga peluka hikaplagang gipaskin sa halos tanang kriminal nga korte sa London, bisan pag ang mga peluka talagsa rang mahibalik. Bisan tuod ang seguridad estrikto alang niadtong nagasulod sa mga korte, walay nagasukna niadtong nagagawas.