Pagpaniid sa Kalibotan
RADYASYON ALANG SA KANUNAYNG TIGSAKAY UG AYROPLANO
Ang mga biyahedor diha sa kahanginan naladlad sa mas daghang kosmikong radyasyon sa adlaw kay sa mga tawo sa ubos, nga maoy nakita sa bag-ong mga pagtuon sa Departamento sa Transportasyon sa U.S. Ang mga trabahante sa ayroplano, kanunayg tigsakay ug ayroplano nga nagalupad sa hataas nga mga panaw, ug ang mga babayeng mabdos maoy mameligro pag-ayo, nag-ingon ang taho. Kon mas taas ang paglupad sa ayroplano ug mas duol sa mga polo, ilabina sa panahon sa solar nga mga bagyo, mas taas ang dosis sa radasyon. Apan, si Dr. A. B. Wolbarst sa U.S. Environmental Protection Agency miingon sa The New York Times nga ang riyesgo sa kanser gikan sa usa ka dosis sa radyasyon kon maglupad tali sa New York ug sa Athens “gamay ra kon itandi sa mga matang sa riyesgo nga atubangon sa tawo sa kalibotan.”
UNSAY BILILHON SA MGA BATAN-ON?
Gipangutana sa usa ka surbi ang kapin sa 2,000 ka batan-ong mga Australiano sa Kasadpan gikan sa 12 ngadto sa 24 ang edad sa paghatag ug grado sa mga ulohan nga labing importante alang kanila. Ang mga resulta nagpakita nga ang panimalaynong kinabuhi mao ang labing importanteng isyu sa mga batan-on, milabaw sa tanan. Ang mga batan-on mipahayag usab ug kabalaka bahin sa ilang personal nga kaugmaon ug sa kaugmaon sa katilingban sa katibuk-an, sumala sa peryodikong The West Australian. Ang ubang dagkong mga isyu mao ang edukasyon ug pagbansay, kalinaw, kinitaan, ug panglawas. Apan ang isyu sa politika ug relihiyon ubos kaayo diha sa listahan.
“DIBORSIYO SULOD SA BALAY”
Sa Hapon ang diborsiyo taliwala sa hamtong nga mga magtiayon labaw pa nga midoble sa kataposang 20 ka tuig. Sa malarawanon, mibatbat ang tigtambag bahin sa diborsiyo nga si Yoriko Madoka, ang asawa sa kalit makigdiborsiyo human sa 30 ka tuig nga kaminyoon, ug ang bana mobati nga ang “iyang kamot gipaak sa iyang kaugalingong iro nga binuhi.” Daghang kababayen-an, hinunoa, inay atubangon ang mga kalisdanan sa diborsiyo, mopili sa “sulod sa balay nga diborsiyo,” sumala pa sa The Daily Yomiuri. Sa laing pagkasulti, ang bana nagpuyo sa taas sa balay ug ang asawa sa ubos uban sa mga anak. Ang asawa walay buhaton alang sa bana ug naglikay nga magkita sila. Busa, ang sosyal nga kahimtang, ekonomikanhong kalig-on, ug ang panagway nga magtiayon gihapon nagapabilin. Apan hangtod kanus-a? Ang mga diborsiyo nga gihatag sa mga hukmanan ngadto sa mga tawo nga kapin sa 60 anyos ang panuigon milukso sa 42.3 porsiento tali sa 1983 ug 1988, nga may samang gidaghanon sa mga bana ug mga asawa nga nangayog diborsiyo.
MAKAMATAYNG NEGOSYO SA LANGGAM
Ang negosyo sa ihalas nga mga langgam maoy nakaingon sa milyon-milyong mga langgam nga nangamatay matag tuig—diin ang pagbanabana miabot sa taas nga gidaghanon nga usa ka gatos ka milyong nangamatay. “Dunay mamatay labing menos lima ka ihalas nga mga langgam nga madakpan matag usa nga ginabaligyang buhi,” miingon ang basahong Personality sa Habagatang Aprika. Aron makadakop ug langyaw nga mga langgam, putlon sa ubang mga negosyante ang mga kahoy nga gisalagan ug kuhaon ang kuyabog nga nahibiling buhi sa pagkahulog. Laing paagi mao ang pagposil sa panon sa mga langgam pinaagi sa bulitas ug sakmiton kadtong mangahulog sa yuta nga nasamdag diyutay ang mga pako. Unya huptang buhi ang langgam ug ikarga kini sa ayroplano ngadto sa halayong mga yuta, nga sa kasagarang moabot sila nga patay. Unsay ganansiya ang makuha niini? Ang Personality mibatbat: “Ang gidaghanon sa mga langgam nga ginegosyo ubos nga gikalkulo nga mga 5 ka milyon sa usa ka tuig. Apan wala maapil niini ang dakong gidaghanon sa mga langgam nga pinayuhot. . . . Ang mga tawo nga gusto kaayog langgam ug mga tigkolekta andam mobayad ug $250,000 alang sa gikaibgan apan gipanalipdang mga espisye.”
GLOBONHONG KASABOTAN BAHIN SA KLIMA
Human sa malisod nga mga negosasyon, ang tanang 159 ka membrong nasod sa HK nagkauyon sa paglaraw ug kasabotan bahin sa pag-timbang sa klima sa yuta. Sila magtigom sa Brazil sa 1992 aron sa paghisgot sa mga paagi sa pagpanalipod sa pag-init sa atmospera ug sa pagkunhod sa epekto sa ekonomikanhong kaugmaran sa palibot. Apan didto matapos ang kasabotan, ug daghang delikadong mga isyu nagkinahanglan gihapong sulbaron. Sumala sa magsusulat nga si Paul Lewis, ang nagakaugmad nga kanasoran nakakita sa kabalaka sa industriyalisadong kalibotan bahin sa palibot ingong higayon sa pagpangayog ekonomikanhong hinabang. Baylo sa ilang kooperasyon, gusto nilang makabaton sa bag-ong mga teknolohiya sa luwas nga palibot, ug sa kagawasan sa utang ug mas taas nga mga prisyo sa ilang mga baligya sa langyaw. Ang Hiniusang Kanasoran nagpasidaan nga ang usa ka libo ka milyong populasyon—halos lima ka bahin sa populasyon sa kalibotan—mangahimong mga lalin sa umaabot nga siglo kon ang greenhouse effect kalit nga mopakusog sa pagtaas sa lebel sa dagat.
NAGKADUGTANG MGA REKORD
Halos 70 porsiento sa State Archives sa North Rhine-Westphalia, Pederal nga Republika sa Alemanya, nameligro nga madugta. Ang papel mao ang hinungdan sa pagkadugta, sumala sa ministro sa estado. Sukad sa ika-19ng siglo, ang mga papel nga industriyal nga ginama adunay asidong mga elemento nga mopadugta. Ang Frankfurter Allgemeine Zeitung mitaho nga 26 porsiento sa mga libro karon midalag. Ang kinaraan nga mga paagi sa pagpreserbar ug sa pagpasig-uli naghatag ug bahin lamang sa kasulbaran.
MGA PAHINUMDOM BAHIN SA PANGLAWAS
◻ Ang pagkaon-kaon kanunay mahimong makaayo, nag-ingon ang mga tigdukiduki sa University of Toronto. Gipakaon sa samang gidaghanon ug matang sa pagkaon apan sa 17 ka pahat nga usa ka oras ang sal-ang inay tulo ka kaonan sa usa ka adlaw, ang grupo sa mga lalaki nga gisulayan nagpakita ug aberids nga pag-us-os sa LDL (“dili-maayong”) kolesterol nga 13.5 porsiento, ang total nga kolesterol sa dugo maoy 8.5 porsiento, ug ang insulin sa dugo maoy 29 porsiento. Ang pagkaon ug daghan kausa sa usa ka adlaw ginaingon nga mao ang labing dili-maayong sumbanan sa pagkaon. Ang usa ka kakulian mao nga ang pagtimo-timo kasagaran mosangpot ug mas daghang kaloriya nga mapasulod sa lawas.
◻ Usa ka pagtuon nga gipatik sa The Journal of the American Medical Association nagpakita nga ang mga babaye nga motomar ug wala iresita nga multi-bitaminang mga pildoras nga dunay folic acid samtang nagapaabot nga magsabak ug sa labing menos unom ka semana human nga magsabak nagpakunhod ug dako sa tsansa nga makaanak ug mga bata nga mangatawong may mga depektosong neural-tubes. Ang mga depektosong neural-tubes mopahinabog paralisis, pagkadaot sa utok, ug kamatayon.
◻ “Karon aduna nay daghang ebidensiya nga ang pagkaong tugob sa prutas ug mga utanon makatabang sa pagkunhod sa kapeligrohan sa kanser,” miingon ang magasing New Scientist. Busa ang mga bitamina nga makuha “molihok sa ilang mapanalipdanong epekto pinaagi sa pagsukol sa makadaot nga mga reaksiyon diha sa mga selula sa lawas.” Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga kon mas daghang utanon ang kaonon, layog kalagmitan nga kana siya mahimong biktima sa kanser. Ug kon kulang ang bitamina C, ang oksidisyon nga mga reaksiyon diha sa sapasapa sa dugo mahimong mosangpot sa mga sakit sama sa stroke, sakit sa kasingkasing ug katarata.
ANG MGA IRO MAKAKITA BAG KOLOR?
Ang mga iro limitado ug panan-aw sa kolor, matud pa sa mga tigdukiduki sa University of California sa Santa Barbara. Human sa usa ka tuig nga pagtuon, ang mga siyentipiko nakadiskobre nga ang mga iro makaila ug mga kolor sa kaatbang nga mga bahin sa bangaw sa bulok, pula ug asul, apan dili makaila ug dalag, berde, ug orens.
NAGDUHADUHA BAHIN SA MGA PAG-ABUNO
Ang mga pag-abuno sa dugo dugang nga gigamit sa nagakaugmad nga kanasoran sa pagtambal sa mga batan-ong mga pasyente sa malaria nga gitakboyan ug nagapameligro sa kinabuhi nga anemia. Sa 1986, pananglitan, 16,352 sa maong mga pag-abuno gihatag diha sa Mama Yemo Hospital, Kinshasa, Zaire. Apan, sa yugto sa 1987 ang gidaghanon sa mga pag-abuno sa dugo mikunhod. Ngano? Ang pinasukad-sa-London nga magasing Panoscope mitaho nga human ang mga doktor sa Mama Yemo nakadiskobre nga 13 ka pasyente sa usa ka grupo sa mga bata nga gidugangan ug dugo alang sa malaria natakdan sa HIV, ang virus nga nagdalag AIDS, gibag-o sa medikal nga mga trabahante ang polisa niining “awtomatiko nga pag-abuno sa dugo alang sa mga bata nga may sakit nga anemia.” Hinunoa, ang ubang bata nga mga pasyente sa hospital sa Kinshasa gihatagan ug mga suplementong iron aron modaghan ang ilang dugo. Nianang paagiha, ang Panoscope nag-ingon, “ang gidaghanon sa mga pag-abuno sa dugo mikunhod ug 73% ngadto sa 4,531—ug walay usa ka kinabuhi sa bata ang napildi.”
MAPAIT NGA MGA SANGPOTANAN
Sa katuigan sa 1970 daghang mga lalaking Aleman mipili nga magpakapon. Sila nasapnan, mitaho ang peryodikong Main Post, sa “pagsulbong sa seksuwal nga kagawasan.” Si Propesor W. Schulze, sa Hamburg-Eppendorf University Hospital, nagtuo nga daghan ang mipili sa maong operasyon nga nagdalidali ra. Ang nagdaghang mga lalaking kinapon gusto nga ipabalik ang operasyon. Apan, sa 10 porsiento sa mga kaso, ang pagbalik sa pertilidad dili na posible. Dugang pa, ang tsansa nga malamposong mabalik ang pagkadili-kinapon nagkagamay sa paglabay sa panahon.
SUSTANSIYADONG MGA SANDWITS
Ang mga ginikanan dili angay mabalaka kon ang ilang mga anak nagbalon lamang ug peanut butter ug tinapay sa tunghaan. Si Eleanor Brownridge, usa ka nutrisyonista gikan sa London, Ontario, Canada, nag-ingon nga maayo ang “peanut butter nga sandwits tungod kay ang peanut butter ug ang tinapay maoy maayong kaayong kaparis sa protena.” Siya midugang nga yano kaayong butang ang “pagpalami ug pagdugang sa sustansiya sa peanut butter uban sa mga sambog . . . sama sa hiniwang mga mansanas, mga pasas, apricots, dates, hiniwang saging, bisan coleslaw.” Ang mas bata nga estudyante daw makakitag kasegurohan sa managsama pamilyar nga mga balon. Apan, mitaho ang The Vancouver Sun, “maayo usab ang pagbutang ug pipila ka pakurat sama sa paghiwa sa tinapay sa paagi sa pahiwa sa cookies o sa pagbutang ug sulat diha sa mga balonan.”