Pagpaniid sa Kalibotan
BAG-ONG KATEKISMO GISAWAY
Ang Batikano, sa unang panahon sukad sa ika-16 nga siglo, nagrebisar sa iyang katekismo. Apan ang 434-panid nga sumaryo sa Romano Katolikong doktrina gisaway sa pila ka obispo sa Tinipong Bansa. Sila “nagsulti sa Batikano nga ang bag-ong katekismo nagagamit sa kinaraan biblikanhong ekspertong pagtuon ug sa pinulongang mapihigon batok sa mga babaye ug wala magpahayag sa tukma sa ekumenikal nga pag-uswag sa dili pa dugayng mga dekada,” matud sa U.S.News & World Report. “Ang mga obispo nagsaway niana tungod sa pagbaton sa literal nga pagtuo sa mga asoy sa paglalang ug sa pag-isip sa pila ka bahin sa Bag-ong Testamento ingong ‘laktud nga pagtaho sa kasaysayan.’” Nahatag ang sayop nga impresyon, matud sa mga obispo, “nga ang tanang bahin managsamang hinungdanon.” Miergo sila nga ang “kinahanglanong” mga doktrina sa simbahan, sama sa pagkabanhaw ni Jesus, angay ipaila nga lahi gikan sa mga pagtuo nga, sa ilang opinyon, dili kaayo tino, sama sa paglungtad sa mga anghel ug pagkunsad ni Kristo ngadto sa impiyerno. Kon makompleto, ang bag-ong katekismo “magsilbi lamang nga giya sa mga lider sa simbahan diha sa matag nasod samtang umolon nila ang ilang kaugalingong mga katekismo,” matud sa U.S.News & World Report.
AIDS—MANGIOB NGA UMALABOT
Walo ngadto napulo ka milyong tawo sa tibuok nga kalibotan natakboyan sa virus sa AIDS, mitaho ang WHO (World Health Organization), usa ka pag-uswag nga mopabanaag sa nagausbaw nga pagpasa pinaagi sa lalaki-babaye nga pakigsekso. “Tin-aw na karon nga ang kadaot sa HIV nga impeksiyon sa tibuok nga kalibotan tuling nagkagrabe, ilabina sa nagkaugmad nga kanasoran,” matud ni Dr. Michael H. Merson, usa ka direktor sa ahensiya. Ang WHO nagatagna usab nga ang pagsulbong sa mga impeksiyon makapatay sa labing menos tulo ka milyong babaye ug mga bata sa katuigang 1990, kapin sa unom ka pilo sa gidaghanong nangamatay gumikan sa AIDS sa katuigang 1980. Ang gidaghanon sa mga lalaki nga mamatay sa AIDS sulod sa dekada gidahom nga mas taas pa. Tungod kay mawad-an sa ilang mga ginikanan, ang minilyong wala-hitakboyi nga mga bata mahimong mga ilo. Sumala sa taho, ang AIDS mao na ang pangunang hinungdan sa kamatayon sa mga babayeng gikan sa 20 ngadto 40 anyos diha sa dagkong mga siyudad sa mga Amerika, Kasadpang Uropa, ug ubos-Sahara nga Aprika, diin duolan sa 1 sa 40 hamtong nga mga lalaki ug mga babaye giingong natakboyan.
HERBAL NGA “MINAHAN SA BULAWAN”?
Ang mga nasod sama sa Brazil makahimo ba sa ilang bagang kalasangan nga masapian? Lagmit, sumala sa usa ka artikulo diha sa Scanorama (Scandinavian Airlines System’s in-flight nga magasin): “Ang WHO [World Health Organization) nagsugyot . . . sa pagtikad sa mga tanaman sa dahon nga mga tambal ug sa pagbaligya sa tambal nga mga tanom. Ang Danish nga botanista si Ole Hamann nag-ingon nga giisip niya ang maong mga proyekto nga lagmit nga ‘mga minahan sa bulawan’ alang sa nagkaugmad nga kanasoran.” Sa unsang paagi matuod kana? Ang kadagaya sa mga tanom diha sa bagang mga lasang, sa daghang kaso wala pa masulayi kon bahin sa mga hiyas sa panambal, maoy usa ka hagit sa mga tigdukiduki. Mga 250,000 ka tanom ang naila na, apan “gibanabana sa mga botanista nga ang laing 30,000 ka espisye sa tanom, kadaghanan tropikanhon, wala pa hisayri sa siyensiya.” Daghan sa maong mga tanom mahimong bililhon sa pagbugno sa lainlaing mga sakit, sanglit “sa tanang mga medisina nga gireseta sa Kasadpan, labing menos 25 porsiento, ug lagmit duol sa katunga, may kinaiyanhong mga substansiya nga kinuha gikan sa mga tanom.”
EPIDEMYA SA PAGTABAKO
“Sulod sa miaging kawhaan ka tuig, ang paggamit ug tabako miuswag sa tibuok nga kalibotan sa halos 75%,” mitaho ang JAMA (The Journal of the American Medical Association), ug “maoy responsable sa halos 2.5 milyong hinobra o ahat nga mga kamatayon kada tuig—halos 5% sa tanang kamatayon.” Samtang ang panginahanglan sa mga produkto sa tabako mius-os diha sa maayog-pangabuhi nga kanasoran, ang kabos nga kanasoran, ilabina sa Habagatan-silangang Asia, Aprika, ug Latin Amerika, nakakita sa pagsulbong sa gidaghanon sa mga tawong nagatabako. Ang Tinipong Bansa, pananglitan, nabutang sa makaulaw nga kahimtang sa pagpaluyo sa kontra-pagtabako nga kampanya sa kaugalingong nasod samtang nagapiit aron sa pagpabukas sa bag-ong mga langyawng baligyaan sa iyang mga produkto sa tabako aron mamenosan ang mga alkansi sa negosyo. Sumala sa taho, ang gibanabanang 200 milyong mga bata nga karon ubos sa 20 ka tuig sa edad sa kataposan mangamatay gumikan sa paggamit ug tabako, ug ang mga kamatayon gumikan sa kanser sa baga mouswag sa tibuok nga kalibotan ngadto sa duha ka milyon sa tuig 2000.
KAUSWAGAN SA KAWAYAN
Kawayan. Sumala sa Asiaweek ang un-kuwarto sa populasyon sa kalibotan nagasalig niini alang sa pagkaon, bahog sa kahayopan, muwebles, tungtongan sa konstruksiyon, ug mga produkto sa papel. Ang higanteng mga panda nangabuhi niini. Kini lig-on, dili madunot, ug gaan. Apan ang kadaghanang espisye sa kawayan mamulak ug magpatunghag mga liso kas-a lang, nga mokabat gikan sa 12 ngadto 120 ka tuig sa paghimo niana, lagmit sumala sa usa ka orasan sa sulod, ug tapos niana mamatay ang tibuok nga kawayanan. Hangtod karon, kining kinaiyaha nagpakyas sa siyentipikanhong mga singkamot sa pag-ugmad sa mas maayong mga matang, sanglit ang labing importante sa ekonomiya nga espisye mokabat ug 30 anyos aron mamulak ug niana kasagarang molapas sa kinabuhi sa mga siyentipiko nga nalangkit. Ang magasing Nature nag-ingon nga ang mga botanista karon nag-ingon nga nakaplagan nila ang usa ka paagi sa pagbuntog sa orasan diha sa duha ka espisye sa kawayan ug makapadasig sa sayong pagbulak nga makapaposible sa pagpatungha sa mas maayong mga matang ug mabatonan ang kanunay nga suplay sa mga liso aron ikatanom. Pinaagi sa pagbutang sa batang mga tanom diha sa espesyal nga sinagol sa pagpatubo, ang mga bulak nga bug-os nakatubo napatungha sa pila ra ka semana, ug ang kadaghanan nagpatunghag mga liso tapos sa pagbulak.
SA DIHANG ANG KINABUHI MOPAHINABOG KAMATAYON
“Handurawa,” matud sa doktor sa panganak si Malcolm Potts, “nga matag unom ka oras, sa sunodsunod nga adlaw, ang usa ka jumbo jet mahulog ug ang tanang nagsakay mamatay. Ang 250 ka pasahero maoy mga babaye, nga kadaghanan kanila batan-on pa, nga ang pipila mga tin-edyer pa. Silang tanan mabdos o bag-o pang nanganak. Kadaghanan kanila may nagatubong mga anak sa balay, ug mga pamilya nga nagadepende kanila.” Ang ilustrasyon naghulagway sa katunga sa milyong mga babaye sa tibuok nga kalibotan nga mamatay panahon sa pagmabdos o pagpanganak kada tuig. “Ang tanan gawas sa 1 porsiento sa maong mga kamatayon sa inahan mahitabo sa Ikatulong Kalibotan,” matud sa New Scientist. “Ang labing kinadak-ang mga tigpatay mao ang hemoreds, impeksiyon, toxaemia, nabalda nga pagbati sa panganak ug dili-mahanasong aborsiyon.” Ang wala-kagustohing mga pagmabdos mosangpot sa tinuig nga pagpamatay sa mga inahan ug mga bata sa tiyan. “Kada tuig mga tali sa 40 ug 60 milyong mga babaye ang nagatinguha sa aborsiyon,” matud sa magasin.
MGA RELIKIYA SA EHIPTO NAMELIGRO
Ang paggama sa Aswân High Dam sa katuigang 1960 “nagpahinabog paninugdan nga kausaban sa silinganan sa Walog sa Nilo,” matud sa The New York Times. “Ang tubig sa yuta sa ilalom sa mga monyumento mitubo; ang hangin mas basaon kay ang mga kanal sa patubig dili gayod mabasiyo; ang mga asin diha sa yuta makuha pinaagi sa mga atubang sa karaang mga tinukod, nga mag-ak-ak kanila gikan sa bato sa ilalom; ang basurang tubig nagdaot sa yuta.” Ingong sangpotanan, ang arkeolohikanhong mga bahandi sa Ehipto—ang labing dako sa kalibotan—nga nakalahutay sa daghan kaayong milenyo karon grabeng nameligro. Midako ang ebidensiya nga bisan ang mga lugar nga wala pa makutkot, nga sa nangagi giisip nga luwas ug protektado, nangadaot. Ang mga eksperto nababagan sa labihang kadako sa suliran, nga wala masayod kon unsay buhaton. “Adunay kapin sa 2,000 ka lubong, daghang monyumento, mga piramide, obelisks,” matud ni Sayed Tawfiq, direktor sa Egyptian Antiquities Organization sa Cairo. “Kon hatagan nimo ang kada lubong ug duha ka tuig nga pagpasig-uli, kana maoy 4,000 ka tuig.”
NADISKOBREHAN ANG BAG-ONG MGA ESPISYE
Kada tuig madiskobrehan sa mga siyentipiko ang kapin sa 10,000 bag-ong espisye sa mga tanom ug mga hayop. Daghan kanila maoy mga insekto, uban ang lima ngadto napulo ka bag-ong mamal ug samang gidaghanon sa mga langgam ang maila kada tuig. Bisan pag mopatim-aw nga kini daghan, ang mga biologo dako pag labrahonon. Adunay gibanabana nga 50 milyong espisye sa mga tanom ug mga hayop sa kalibotan, ug menos sa 1.5 milyon ang nakita ug nabutang sa talaan. Ang pagdiskobre sa usa ka bag-ong unggoy, ang itom-ug-nawong nga lion tamarin, karong bag-o nakakuha sa pagtagad, kay kadto nadiskobrehan sa walay 320 kilometros gikan sa ikatulong kinadak-ang siyudad sa kalibotan, ubay sa dasok-molupyo nga baybayon sa Brazil. Samtang mangahanaw ang tropikanhong kalasangan, gikahadlokan nga ang mga espisye mangahanaw nga mas kusog kay sa madiskobrehan sila.
EPEKTO SA PAMILYAHANONG KINABUHI
“Ang gambalay sa pamilya dakog kalabotan sa panglawas ug pagtubo sa mga bata,” matud sa usa ka artikulo diha sa The Wall Street Journal. Ang mga estadistika gikan sa usa ka U.S. “surbi sa gobyerno sa panglawas ug emosyonal nga kahimtang sa mga 17,000 ka bata nga nagkadaiya ang edad gikan sa pagkamasuso ngadto 17” nagbutyag nga “ang mga bata nga nagpuyo diha sa dili-naandang mga pamilya dunay mas dagkong mga suliran kay niadtong nagpuyo ipon sa duha ka tinuod nga ginikanan.” Ang riyesgo nga maaksidente o masamad sa tuig una sa surbi maoy 20 ngadto 30 porsientong mas taas alang sa mga batang nagpuyo ipon sa diborsiado o naminyo-pag-usab nga inahan. Kon itandi niadtong nagpuyo ipon sa ilang biolohikanhong mga ginikanan, ang maong mga bata maoy gikan sa 40 ngadto 75 porsientong mas lagmit kinahanglang mosubli sa usa ka grado sa eskuylahan. Ang mga bata gikan sa nabungkag nga mga panagtiayon maoy 70 porsientong mas lagmit masuspendir o mapalagpot gikan sa eskuylahan; ug kadtong kansang mga inahan wala gayod maminyo maoy kapin sa doble nga lagmit makabaton sa maong mga problema. Ang mga bata diha sa mga pamilyang gipangulohan sa inahan maoy 50 porsiento usab nga mas lagmit masakit sa hubak.