Usa ka Mamumuno Napugngan
SI Paraon Ramses V sa Ehipto namatay hapit tulo na ka libo ka tuig kanhi. Walay nakatino kon unsay hinungdan sa iyang kamatayon, apan hangtod karong adlawa, ang iyang napreserbar nga patayng lawas adunay mga timaan sa usa ka kahibulongang mamumuno. Kining mao gihapong mangtas nagbilin usab ug iyang malaglagong timaan sa karaang India, Tsina, Gresya, ug sa pagkatinuod sa matag nasod.
Gamhanan kaayo kini nga mamumuno nga gumikan niini nausab ang dagan sa kasaysayan. Sumala sa usa ka tinubdan, diha sa ubos nga Indus Valley, kini mihatag ug grabeng kapildihan sa gamhanang kasundalohan ni Alejandrong Bantogan. Miuban kang eksplorador Cortés sa Mexico, gipuo niini ang lumad nga populasyon sa usa ka sukod nga kini nakahatag sa konkistador ug masayon nga kadaogan. Sa Uropa sa ika-18ng siglo, sa daghang katuigan nakita ang ingon ka daghan sa 600,000 ang nangamatay diha sa mga kuko sa mamumuno. Silang tanan maoy mga biktima sa usa ka kaaway nga dili nila makita—usa ka gamay kaayo, pormag-tisa nga virus, ang virus sa buti.
Bisan sa modernong mga panahon, ang paghisgot sa buti mohatag kahadlok sa daghang mga tawo. Pananglitan, sa 1947, tungod sa 12 ka kaso nga gitaho sa New York City, kapin sa 6 ka milyong molupyo niini gibakunahan. Ug gibanabana nga sa dili pa dugayng 1967, ang buti nakapildig duha ka milyong kinabuhi. Nganong kining sakita makahahadlok? Kini hulga ba gihapon karong adlawa?
Usa ka Mamumuno nga Kahadlokan
Alang sa kadaghanan kanato, ang atong bugtong ilhanan sa sakit mao ang matang sa mga ulat nga makita diha sa tawo, kansang naglungag-lungag nga nawong mopadayag sa sugilanon sa iyang pagkaagig pagduaw sa mamumuno. Daghan, hinunoa, ang wala makalahutay. Diha sa daghang dapit ingon ka daghan sa 1 sa matag 2 ka tawo nga natakboyan ang namatay.
Apan, alang sa daghan, ang sama ka makahahadlok sa taas nga proporsiyon sa nangamatay mao ang mangil-ad nga mga simtoma. Kasagaran, sulod sa duha ka semana nga matakdan ang tawo sa virus, modaghan na kaayo kini nga mopahinabog tinuod nga mga suliran. Taas kaayo nga hilanat, mga labad sa ulo, ug panugnaw mosugod, sundan dayon sa mga kombulsiyon ug ngutngot nga taludtod. Sa molabay ang pipila ka adlaw, ang gagmay pulang mga patak makita, una diha sa nawong, dayon diha sa mga bukton, sa dughan, sa likod, ug sa kataposan sa mga bitiis. Kini dali nga modako nga mahimong punog-nana nga mga butlig-butlig, o bugas-bugas, naghatag sa gitakboyan ug makahahadlok nga panagway. Ang labing seryoso mao ang atake diha sa hinungdanong mga organo sa lawas. Kon ang sistema sa imyunidad sa lawas dili makasugakod sa hustong depensa niini, usa o daghan pang mga organo ang madaot, nga motultol sa kamatayon sa pasyente.
Bisag wala isipa nga mananakod kaayo, ang katakos sa buti sa pagkabuhi sa hataas nga panahon sa gawas sa lawas sa tawo nagpasabot nga kini dali ra kaayong motakod sa mga tawo nga haduol sa gitakboyan o sa uban nga nagaatiman sa hugaw nga higdaanan ug besti. Ang mamumunong virus, nga mogula gikan sa mibutong butlig-butlig sa iyang kataposang biktima, madala sa partikulo sa mga abog o sa mga tulo sa tubig ug daling makasulod sa tutunlan o sa respiratoryo sa laing biktima ug mosugod na usab ang iyang mananakod nga siklo.
Walay nailhang kemikal o tambal—ug wala gihapoy—makasanta sa pagkaylap sa buti. Ang mga doktor ug mga nars sa yano mosulay sa paghupay sa pasyente kutob sa mahimo ug mohatag tambal aron makunhoran ang riyesgo sa pagkaylap sa impeksiyon. Ang bugtong paglaom sa pagkaayo maoy gikan sa kahibulongang desinyo sa sistema sa imyunidad sulod sa tawhanong lawas mismo. Ug diha nahimo ang usa sa labing dakong diskoberiya sa modernong medisina, sa ingon nagahatag ug hinagiban aron masanta kining mabangis nga mamumuno.
Usa ka Hinagiban sa Pagpatay sa Mamumuno
“Ang umaabot nga kanasoran mahibalo pinaagi sa kasaysayan na lamang nga ang mangilngig nga buti naglungtad,” misulat si Thomas Jefferson, ang presidente niadto sa Tinipong Bansa, sa 1806. Siya nagsulat aron pahalipayan si Edward Jenner, usa ka Britanikong mananambal ug naturalista, sa iyang diskoberiya sa usa ka paagi sa pagpapha sa buti. Ang tambal ni Jenner, nga sa ulahi gitawag bakuna, sa lintunganay managsama ra nga paagi nga sinati ang mga biyahedor niining sigloha.
Mga kasiglohan sa wala pa ang mga pagtuki ni Jenner, ang daw susamang matang sa tambal sa buti ang gigamit na. Pananglitan, sa Bengal, India, maoy kustombe sa karaang mga pari sa Shitala Mata (ang diyosa sa buti) ang pagkolekta sa nahugawang materyal gikan sa dili kaayo grabeng mga kaso sa buti ug sa kontroladong paagi ipasulod kini ngadto sa mahimsog nga mga tawo. Ang dili kaayo grabeng matang sa sakit ang kasagarang miresulta gikan niining karaang matang sa pamakuna. Apan dihang mabuntog sa sistema sa imyunidad sa lawas ang sakit, ang indibiduwal dili na gayod madutlan pa sa dugang mga atake.
Bisan pa sa kinaiyanhong mga kapeligrohan, kining matanga sa pagtambal gipailaila ngadto sa Uropa una pa kang Jenner. Sa 1757, ingong otso anyos nga bata, si Jenner mismo sinati kaayo niini nga mga kapeligrohan sa dihang ang iyang mga tig-amoma, mabalak-on sa pagpanalipod kaniya gikan sa komung hampak niadto, nagdala kaniya ngadto sa usa sa “bakunahang mga kamalig” nga komun niadtong adlawa. Gigapos sa usa ka pisi aron siya dili makalihok, siya gipahigda, sama sa uban, diha sa yanong banig nga dagami. Didto siya nag-antos sa malisod nga mga epekto sa buti nga gipahinabo sa bakuna, ubos lamang sa labing karaang matang sa pag-atiman.
Bisag nakalahutay si Jenner, wala siya bug-os maayo sa daghang katuigan. Kini nga kasinatian sa pila ka bahin maoy nagtukmod sa iyang kasibot sa ulahing kinabuhi sa pagpangitag usa ka mas maayong sistema sa pagbakuna. Ang higayon niini miabot dihang siya misugod sa pagpanambal ingong doktor sa baryo sa Sodbury, Inglaterra. Siya nakaamgo sa kamatuoran sa usa ka karaang panultihon sa nasod nga nag-ingong ang mga babayeng manggagatas nga natakboyan sa sakit nga nailhang cowpox dili gayod matakboyan sa buti. Sa 1796, human sa daghang tuig sa pagtuon, iyang gisulayan ang iyang panukiduki pinaagi sa tinuyong pag-impektar sa usa ka batang lalaki, si James Phipps, ug dili kaayo grabeng virus sa cowpox. Ang iyang teoriya mao nga si James maayo uban ang diyutay kaayong kalisod ug unya dili na matakdan sa makamatay nga buti.
Dili tanan ang miuyon sa pagtuo ni Jenner. Ang lokal nga mga molupyo miprotesta nga siya makapasugod ug usa ka makalilisang bag-ong hampak o nga ang kabataan nga iyang tambalan makaugmad ug samag-baka nga mga hiyas. Nahupay ni Jenner ang protesta, ug dihang si James naayo nga walay mga suliran ug, labaw sa tanan, wala gayod matakdi sa buti, ang lokal nga pagsupak nahanaw. Ang panukiduki nagpadayon hangtod sa 1798, dihang gipatik ni Jenner ang iyang mga nadiskobrehan ngadto sa kalibotan. Ang iyang teoriya nabayaw. Sa kataposan ang hinagiban sa pagpatay sa mamumuno mabatonan na.
Pag-atake sa Kaaway
Gisundan ang gisugdan nga pagtuon ni Jenner, gipadayon sa ubang mga siyentipiko ang panukiduki. Naugmad ang mas maayong mga paagi sa paggama ug paghatag sa bakuna, nagpadugang sa pagkaepektibo niining bag-ong galamiton sa pagpatay. Bisan pa sa pag-uswag, hinunoa, ang virus sa buti nagpadayon sa pagkuha ug mga biktima niini. Bisan sa 1966, ang mga kaso sa buti sa gihapon gitaho diha sa 44 ka nasod, ug makahahadlok nga epidemiya maoy komun diha sa nagakaugmad nga mga nasod.
Sa hinapos nianang tuiga, sa ika-19 nga Asembliya sa World Health, nga ang mga nasod sa kataposan midesider sa paghiusa diha sa positibong lakang sa pagsikop ug sa paglaglag sa mamumuno. Ang kalamposan nahasandig sa kamatuoran nga ang mga virus sa buti mamatay kon mahigawas sa tawhanong lawas. Sa laing mga pulong, ang mga tawo lamang ang mga tigdala niini. Kon mapugngan nga mapasa kini gikan sa tawo ngadto sa lain, ang virus mamatay. Busa, ang napulo ka tuig nga plano sa pagpapha sa buti gilunsad. Kini naglakip sa pagbantay aron mamatikdan ang bisan unsang pagtungha, apil ang pag-awhag sa publiko sa pagtaho sa bisan unsang mga kaso, ug ang pagbakuna sa masa aron masanta ang kriminal, nga dili makakaylap.
Ang makadasig nga mga taho ang nakab-ot halos dihadiha bisan diha sa mga nasod nga may limitadong mga pasilidad sa serbisyo sa panglawas. Sa Kasadpan ug sa Sentral Aprika, pananglitan, dihang ang galamiton, mga espesyalista, ug mga bakuna nabatonan, 20 ka nasod ang nakahimo sa pagpapha sa sakit sulod sa tulo ka tuig ug tunga lamang. Nadasig tungod sa kalamposan sa Aprika, gipangusgan sa Asia ang mga paningkamot sa pagpapha niini. Sa Oktubre 16, 1975, ang kataposan kinaiyanhong pagtungha sa kaso nalain diha ra sa Bangladesh.
Kini hinunoa dili pa ang kataposan, kay sa 1976 usa sa duha sa dili kaayo grabeng mga matang sa virus gitaho gihapon sa Somalia. Ang 13 ka bulang pakigbisog misunod; gigukod ug gibabagan sa mga opisyales sa panglawas ang kriminal hangtod sa kataposan, sa Oktubre 1977, kini ilang nakorner. Ang kataposang biktima niini mao ang lumad nga ginganlag Ali Maow Maalin. Dihang si Ali naayo, ang kataposang kaso sa kinaiyanhong pagtungha sa buti natapos. Sa kataposan, duolan sa 200 ka tuig sa ulahi, natuman ang damgo ni Jenner. “Ang paghanaw sa buti—ang labing makalilisang nga hampak sa tawhanong rasa”—nakab-ot na.
Kini ba Posibleng Moatake Pag-usab?
Sa 1980 ang kalibotan opisyal nga gideklarar nga libre na gikan sa buti. Ang pinugos nga pagpabakuna mihunong na, ug ang bag-ong kaliwatan nagatubong wala na magkinahanglag proteksiyon batok sa virus. Bisan pa, unsay mahitabo kon ang mamumuno mobalik ngadto sa wala mabakunahi nga populasyon? Ang mga kahadlok nga kini makapatay sa enterong mga kontinente maoy nagtukmod kanamo sa pagpangutana kon ang maong pagbalik posible.
“Adunay duha ka posibilidad,” miingon ang usa ka virologo sa School of Tropical Medicine sa Calcutta. “Ang usa maoy pinaagi sa paglusot diha sa laboratoryo; ang lain mao ang tinuyong pagdaot sa tawo.”
Ang kamatuoran sa usa niini nga mga hulga gipasundayag sa 1978, diha sa lakbit nga pagbalik, ang buti sa makausa pa nahimong mga ulohan sa balita, niadtong panahona sa Birmingham, Inglaterra. Ang usa ka letratista, nga nagtrabaho sa ubos nga andana sa usa ka laboratoryo diin ang virus gitipigan alang sa panukiduki, gitakboyan sa sakit ug sa ulahi namatay tungod niadto, apan nakaimpektar na sa iyang edarang inahan. Maayo na lang, ang dihadihang aksiyon sa mga awtoridad sa Britaniya sa makausa pa nagsugpo sa virus ug napugngan ang dugang mga kamatayon. Aron makunhoran ang posibilidad sa dugang mga hitabo nga sama niana, ang buti karon gitipigan diha sa duha na lamang ka binantayan pag-ayong mga institusyon sa panukiduki, ang usa sa Atlanta, Georgia, U.S.A., ug ang lain sa Moscow, sa U.S.S.R.
‘Apan,’ tingali mangutana ka, ‘nganong kini nga mamumuno wala man laglaga aron mapugngan ang maong mga reyisgo?’ Ang kahadlok sa daotang tuyo sa tawo mao ang tubag. Bisag ngilngig paminawon, adunay posibilidad nga ang buti magamit alang sa biolohikal nga gubat. Ang kasaysayan nagpakita nga ang tawo makaarang sa maong butang. Aron molampos ang ilang mga plano sa pagpuyo sa Amihanang Amerika sa panahon sa ika-17ng siglo, tuyong gipakaylap diha sa ubang molupyo ang sakit taliwala sa lumad nga mga Indian. Sa pagkamasaligon, daghan ang mibati nga kita miuswag labaw pa niana nga ang-ang ug nga ang tsansa sa maong ‘pakiggubat sa buti’ halayo. Kita molaom na lamang nga unta maingon kini niini. Kita molaom na lamang, usab, nga ang buti sa pagkatinuod napapha na ug alang sa pila ka wala mahibaloi nga katarongan, dili na kini motungha pa sa umaabot.
Tungod sa diskoberiya ni Dr. Jenner, sa unang higayon sa kasaysayan, ang tawo sa pagkamalaomon milampos sa paghanaw sa usa sa iyang makamatayng kaaway nga virus. Ang medikal nga siyensiya, karon nasangkapan sa modernong mga galamiton ug pagsabot nga labaw kay sa kang Jenner, nagapaningkamot alang sa kadaogan batok sa ubang mananakod nga mga sakit. Kini kaha molampos? Ang mga siyentipiko miangkon nga bisan sa dakong pag-uswag, ang bug-os nga tumong mopatim-aw nga halayo gihapon. Tin-aw nga ang kaalam nga labaw sa tawo gikinahanglan sa pagpatunghag usa ka kalibotan diin “walay molupyo ang moingon: ‘Ako may sakit.’”—Isaias 33:24.
[Mga hulagway sa panid 23]
Ang pagbakuna alang sa buti nagsugod tungod sa paningkamot ni Dr. Edward Jenner
[Credit Line]
Hulagway sa WHO ni J. Abcede
[Picture Credit Line on panid 21]
Hulagway sa WHO