Pagpaniid sa Kalibotan

Talaan sa Priso sa Kalibotan

Unsang nasora ang numero uno sa mga pagpriso sa mga malapason sa balaod? Ang Tinipong Bansa, matud sa Sentencing Project, usa ka grupong tigdukiduki. Ang South Africa mao ang numero dos ug ang Unyon Sobyet maoy numero tres, sumala sa talaan niini. Kapin sa usa ka milyong Amerikano ang anaa sa prisohan, sa ingon nagahimo sa Tinipong Bansa nga kinalabwan ingong nasod nga may kinadak-ang bahin sa populasyon nga napriso​—426 sa matag 100,000 ka molupyo. Ang tinuig nga gastos sa pagpriso? Alang lamang sa Tinipong Bansa, kini maoy $16 bilyon. “Kinahanglang mohunong kita sa pagpriso ug mosugod sa pagpabag-o sa mga tawo,” mikomento ang usa ka opisyal sa gobyerno sa U.S. mahitungod sa taho. “Makatukod kita sa tanang prisohan nga sa atong hunahuna atong gikinahanglan ug bilanggoon ang linibong tawo, apan dili kana makahimog kalainan hangtod nga atong sulbaron ang paninugdang mga hinungdan sa krimen.”

Pagtambal sa Tumor sa Utok

Ang “stereotactic radiosurgery” tingali lisod malitok, apan alang sa pipila ka nag-antos sa gagmay, bag-o pang mga tumor sa utok, kanang mga pulonga mahimong magkahulogan sa paglaom. Ang stereotactic radiosurgery, sumala sa Los Angeles Times, “nagatumong sa ubay-ubay tukmang pagkapuntiryang mga silaw sa radyasyon diha sa gitarget nga hubag, nga magpatay niana.” Ang ubang bahin sa utok, bagulbagol, ug panit magpabiling dili apektado sa maong dili-operasyon nga paagi. Ugaling, dili kini magamit diha sa mga organo gawas sa utok ug dili epektibo batok sa mga tumor nga kapin sa 3.5 sentimetros sa diametro. Bisan pa niana, “kini talagsaon gayod nga ideya,” matud ni Dr. Michael L. J. Apuzzo, propesor sa Neurological Surgery sa University of Southern California School of Medicine.

Tsina Nakigbisog sa Iliterasiya

Ang Tsina nakahimog talagsaong pag-uswag sa iyang 40-anyos nga pakigbisog batok sa iliterasiya, apan wala pa matapos ang tungason nga pakigbisog. Niadtong 1949 mga 80 porsiento sa katawhang Insek dili makabasa; karon ang numero mius-os ngadto sa duolag 20 porsiento, mitaho ang China Today. Bisan pa niana, sa usa ka nasod diin ang populasyon duolan sa 1.2 libong milyon, kana dako gihapong numero. Ang China Today nagbanabana nga adunay mga 220 milyong dili-makabasa o makabasag diyutay nga katawhan sa nasod; kada tuig laing 2 milyong tin-edyer nga dili makabasa ug makasulat sa tukma modangat sa edad 15. Busa, ang gobyerno milansad sa napulo-ka-tuig nga programa sa pagtudlo sa labing menos upat ka milyong walay alamag sa pagbasa ug pagsulat kada tuig.

Sad-an nga Siruhano

“Kini usa ka sentensiya nga magpagubot gayod sa medikal nga kalibotan,” matud sa La Repubblica. Sa unang panahon sa Italya, ang usa ka siruhano nakaplagan nga sad-an sa pagpatay ug tawo. Siya nahukmang sad-an sa pagpahinabo sa kamatayon sa usa ka tigulang nga babaye pinaagi sa paghimo sa peligroso kaayong operasyon nga wala niya itugot. Ang sentensiya sa usa ka korte sa Florence miingon nga gihimo sa siruhano ang operasyon “sa dihang kadto dili gayod kinahanglan ug bisan pa sa hugot nga pagsupak sa pasyente sa maong matang sa operasyon.” Gisalikway sa korte ang pangatarongan sa mga abogado sa depensa nga miangkon nga ang pasyente diha sa seryoso kaayong kahimtang nga dili malangan ang operasyon, apan kadto nagdawat sa mga argumento sa miakusar ug sa mga abogado sa miakusar. Gibase nila ang ilang mga argumento sa “pagtugot sa pasyente,” “nga kon wala kana ang matag operasyon maoy supak sa balaod,” ug matag paghiwa pinaagi sa scalpel “maoy katumbas sa usa ka pagduslak sa kutsilyo,” miingon ang La Repubblica. “Ang hukom nag-ingon nga ang pasyente lamang ang may katungod sa pagpili kon bahin sa iyang kaugalingong lawas ug sa iyang dulnganan.”

Mga Batan-ong Napit-osan

“Ang mga batang babaye labaw nga nag-antos kay sa mga lalaki sa kapit-osan sa matag-adlawng mga buluhaton,” mitaho ang Frankfurter Allgemeine Zeitung. Ang upat-ka-tuig nga pagtuon sa 1,700 ka batan-on tali sa mga edad nga 12 ug 17 nga gihimo sa University of Bielefeld, Germany, nagpakita nga ubos sa hinobrang kapit-osan, ang mga batang babaye lagmit magluom sa ilang mga kabalaka ug mosanong uban ang mga labad-sa-ulo, pagkanerbiyos, pagkadili-makatulog, ug mga suliran sa tiyan. Giingon nga ang mga batang lalaki kasagaran kaayong maghanaw sa matag-adlawng kapit-osan pinaagi sa dili-maulawong gawi, nga mahimong haras, agresibo, o mabangison. Diin ba naggikan ang kapit-osan? Gikan sa dili-makataronganong mga pagdahom sa tag-as nga grado sa mga ginikanan, gikan sa diyutay kaayong pag-ila gikan sa mga tawong samag edad, gikan sa hingaping mga panginahanglan sa mga manggad, ug gikan sa hingaping samok nga panahong diokupado.

Kinatas-ang Altitud

Niadtong Oktubre 24, 1990, ang 52-anyos nga si Helen Stamataki milampos sa pagtunob sa 7 kilometrong tumoy sa bukid sa Himalayas nga gitawag Tukutche Peak, sa ingon nakahimog usa ka record alang sa mga Grego sa pagtungas ug bukid, mitaho ang mantalaan sa Atenas nga “TA NEA.” Kadto miingon nga siya mao ang unang babaye nga naghimo niini “nga wala ang tabang sa oksiheno, usa ka buhat nga giisip sa kadaghanan sa mga tigkatkat ug bukid ingong labihan ka mapamasinon, sanglit ang tigkatkat ug bukid mahimong makaagom sa pulmonary edema ug mamatay sa pila ra ka oras.”

Gibiyaang mga Kotse

“Ang gibiyaang mga bisikleta niadto nakahatag namog suliran, apan karon ang gibiyaang mga kotse maoy nagahatag kanamog kalisdanan,” mireklamo ang usa ka opisyal sa National Police Agency sa Hapon. Mga upat ka milyong kotse ang biyaan sa tibuok Hapon kada tuig, sumala sa usa ka banabana sa gobyerno. Sa nangagi, ang mga tag-iyag kotse nagbaligya sa ilang daang mga kotse ngadto sa mga negosyante sa biya nga puthaw, apan karon kinahanglang mobayad sila sa mga negosyante sa pagkuha kanila. Sa pagsaysay nganong ang mga kotse gibasura, ang The Daily Yomiuri miingon nga ang mga kompaniyang tighipos nakadiskobreng ang pagpangahoy sa kotse dili maayong panapi tungod sa bag-o pang kalit nga pag-us-os sa mga prisyo sa biyang puthaw. Hinuon, ang mga polis nanglihok. Nagsugod sila sa paggukod sa mga tawo tungod sa pagbiya sa mga kotse.

Alergik sa Spaghetti

Ang usa ka Italyano sa usa ka libo dili lamian nga mokaon sa usa ka platong spaghetti tungod kay “alergik sa pasta.” O, hinunoa, sumala sa mantalaan sa Milan nga Corriere della Sera, kining pobreng mga tawo nagaantos sa usa ka sakit nga gitawag celiac disease. Sanglit ang tinapay ug pasta mao ang naandang pagkaon sa daghang Italyano, ang sakit nagakahimong usa ka suliran sa katilingban. Ngani, ang mga espesyalista niining natara nagtigom sa usa ka komperensiyang gihimo sa Roma sa miaging Nobyembre sa paghisgot sa mga tambal. Ang celiac disease magpahinabog permanenteng pagkadili-makatugot sa gluten, usa ka sangkap sa trigo, sebada, rye, ug oats, ug magpahinabog kausaban sa mucous membrane sa tinai.

Krisis sa Tipiganan sa Dugo sa India

“Dugo: mohatag ba kinig kinabuhi o mohunos ba kini niini?” nangutana ang usa ka bag-ong isyu sa India Today diha sa usa ka taho bahin sa daotang kahimtang sa pribadong mga tipiganan ug dugo sa nasod. Ang Ministeryo sa Panglawas sa India nagsugo sa usa ka pagtuon nga nakadiskobreng kapin ug 70 porsiento sa dugo nga gikuha gikan sa propesyonal nga mga tigdonar ug dugo nianang nasora wala masusi sa tukma alang sa makapatayng HIV nga virus nga mopahinabog AIDS. Ang report nagtaho usab sa hugawng mga kondisyon nga naglungtad diha sa daghang pribadong tipiganan ug dugo, nga nagapalit ug dugo gikan sa masakiton ug pobreng mga tigdonar. Daghan sa maong mga tigdonar maoy “mga alkoholiko o mga tig-abusar ug droga,” o sila “adunay waypiling seksuwal nga mga batasan.” Busa ang India Today mimulo nga tungod sa “hepatitis, malaria, sipilis ug karon AIDS” nga ikapasa sa gidonar nga dugo, “ang pagpalit ug dugo gikan sa gawas nahisama sa pagdulag Russian roulette.”

Mga Tigkonsumo Pagbantay

“Latas sa miaging dekada, ang ganansiya nga mahimo diha sa $150 bilyong baligyaan ug tambal nagdasig sa usa ka bag-ong matang sa panglimbong: mga droga nga dili mao sumala sa ilang dagway,” mitaho ang Newsweek. “Ang mga ngalan sinati,” ug sila nag-apil sa pipila sa labing-himalitang mga medisina sa kalibotan. “Ang mga mini sama gayod ug dagway sa tinuod nga tambal, hangtod sa mga lebel, mga pulyeto sa tiggama ug mga timri sa kalunsay.” Apan sa sulod sila tingali nasudlan ug makadaot nga mga substansiya, sama sa industriyal solvents, ginabas, abog, polbos, ug nahugawang tubig. Kasagaran ang unod nga dosis maoy lasaw ug sinagolan o bug-os waybili. Ang resulta? “Ginatos kondili man linibong tawo ang nangamatay,” matud sa health economist nga si Susan Foster sa London School of Hygiene and Tropical Medicine. Ang mga doktor ug mga ospital tingali sa dili-tinuyo naghatag sa mga droga. Ang legal nga mga tiggama naglisod sa pagpangitag solusyon. Ang mga droga kasagaran naggikan sa kanasoran nga dili moilag internasyonal nga mga patente sa droga. Kasagaran, ang legal nga mga kompaniya sa droga maghilom bahin sa suliran aron malikayan ang publisidad nga maghadlok sa mga tawo mao nga dili na mopalit sa ilang produkto.

Makataronganong Kahadlok?

Ang biyahe pinaagig ayroplano giklasipikar gihapon nga usa sa labing luwas nga paagi sa transportasyon. Bisan pa niana, alang niadtong may kahadlok sa paglupad, ang mosunod nga mga estadistika bahin sa pag-inom ug paglupad, nga gipatik sa Newsweek, basin dili makapatingala: “Kapin ug 10,000 sa 675,500 ka lisensiadong mga piloto sa U.S. dunay mga rekord sa pagmaneho samtang nakainom. Kapin sa 1,200 ka piloto sa ayroplano gitambalan sa alkoholismo ug mibalik sa katungdanan sa miaging 15 anyos. Tali sa 5 ug 10 porsiento sa heneral abyasyon nga mga piloto nga namatay sa mga pagkahagbong sa ayroplano kada tuig may alkohol sa ilang dugo. Unom ka aksidente sa dug-ol-ug-biyahe ug taksi-sa-kahanginan nga mga ayroplano tali sa 1980 ug 1988 gipasangil sa bug-os o sa bahin sa pag-inom sa piloto.”