Ang Sista—Kon Unsay Mosulod Mao ang Mogawas

ANDRÉS Segovia, Carlos Montoya, ug Chet Atkins maoy mga ngalan nga ilado sa minilyong tawo sa tibuok nga kalibotan. Unsay ilang gikahiusahan? Ilang gilingaw ang mga mamiminaw pinaagi sa pagtugtog sa tandogon kaayo, kahoy, de-kuwerdas nga instrumento​—ang sista.

Ang tingog sa sista madungog sa tibuok nga yuta, nga gitugtog sa samang bag-ohan ug propesyonal. Usa sa mga responsable sa dakong pagtahod niini mao ang Katsilang maninista sa konsiyerto nga si anhing Andrés Segovia, kinsa nagpagawas sa sista gikan sa pagkadili-ilado ug naghimo niana nga instrumento sa klasikal nga konsiyerto.

Nganong popular kaayo ang sista? Lagmit tungod kay ang tingog niini, kon kaha sa estilong flamenco, klasikal, o moderno, mopukaw sa lainlaing mga panimuot. Apan ang laing hinungdan mao nga kini sayon kaayong dad-on.

Bisan unsay mga hinungdan sa pagkapopular niini, ang paagi sa pagbuhat sa usa ka sista makahimog dakong kalainan sa tingog. Ang labing maayong mga sista kasagarang buhaton uban sa dakong gugma ug pag-amping sa usa ka tawo nga kasagarang nailhang luthier. Moduaw kitag usa ka buhatan sa luthier sa Tennessee, U.S.A., ug tan-awon ang pagbuhat sa usa ka sista.

Kon Diin Mosulod ang Kalidad

Samtang kami gipasulod sa iyang buhatan, ang among pagtagad nadani sa hilabihan ka daghang kahoy. Apan kini dili lang bisan unsang matang sa kahoy. Ang matag palid mainampingong gipili ug gipondo alang sa umaabot nga mga sista. Ang spruce ug sedro alang sa kinaibabwan; ang rosewood, mahogany, ug maple alang sa likod ug mga kilid; ug ang mahogany ug Espanyol nga sedro alang sa liog. Alang sa mga sistang flamenco ang Espanyol nga sipro ug sikamoro kasagarang gamiton alang sa likod ug sa mga kilid. Sa pagpunit ug usa ka palid, among namatikdan nga kini may petsang gimarka niana. Ang among higalang luthier mipatin-aw: “Palabihon ko ang dili paggamit sa bisan unsang kahoy gawas kon kini nauga nga kinaiyanhon sulod sa mga lima ka tuig.” Ngano man kana? “Kay ang katuigan sa kasinatian nagpamatuod nga ang edad, matang sa kahoy, ug kahanas sa luthier maoy magatino sa kataposang mga kinaiyahan sa sista.”

Motan-aw kita luyo sa abaga sa atong luthier samtang siya magagamag klasikal nga sista. Ang mga sista mailalom sa linangkob duha ka kategoriya: klasikal, o Espanyol, ug asirong kuwerdas. Unsa ang mga kalainan? Siya mitubag: “Daghan ang mga kalainan sa duha, apan ang gipiling materyal sa kuwerdas mao ang labing sayong paagi sa pag-ila sa matag usa ka matang. Sumala sa ipasabot sa ngalan niini, ang asirog-kuwerdas nga sista dunay metal nga mga kuwerdas. Kini gigama sa daghan nga mga gidak-on ug mga porma. Sa laing bahin, sa klasikal nga sista ang nylon o tinai sa hayop, ang tinai sa karnero, maoy gamiton ingong materyal sa kuwerdas sa tulo ka kuwerdas ug gilalik-sa-metal nga seda diha sa laing tulo.”

Palabihon sa among luthier nga ang matag pumapalit moduaw sa iyang buhatan aron siya makapamati kaniya nga motugtog. Sa maong paagi iyang ikapahaom ang usa ka sista sa iyang kliyente. Sa unsang paagi? Ang among tagbuhat mipatin-aw: “Akong tan-awon kon unsa ka kusog ang ilang pagkablit sa mga kuwerdas, ang matang sa tingog nga ilang ipatungha. Buot usab nakong masayran sa unsang paagi gamiton nila ang sista. Unya usbon nakog diyutay ang paagi sa pagbuhat aron mobagay kanila sa personal. Hinay ba silang motugtog? Nan himoon nako ang pila ka parte sa sista nga mas nipis o gamay aron kini mas sayon mopatunghag tingog. Sila ba agresibo? Niana ang sista kinahanglang buhaton nga bug-at ug diyutay.”

Paggama​—Lakang-por-Lakang

Ang lawas sa ibabaw, o gahoban sa tingog: Ang aktuwal nga pagbuhat magsugod sa pagpili sa mga kahoy nga gamiton. Ang among luthier mipiling maampingon taliwala sa tapok sa spruce ug may panahong nagkupot sa usa ka palid nga gidat-ol sa iyang dalunggan ug nagtuktok niana sa iyang tudlo. Daghang butang ang iyang gipamatian; ang tingog tin-aw ba, kusog, musikal, ug mohangtod, o bungol ba ang sanong niini? Halos ang tibuok nga kinaibabwan sa lawas ug mga likod binuhat gikan sa duha ka magkabagay nga palid sa kahoy. Sila gabason gikan sa usa ka tabla ug dayon buksan samag libro. Niining paagiha ang duha ka pikas samag hitsura ug nagbaton sa samang musikal nga natagong katakos.​—Tan-awa ang letrato.

Ang rosette: Ang kinaibabwan panipsan abot sa mga 3 milimetro ug ang tahom lungag-sa-tingog nga palig-on, o rosette o ribete, mainampingong ipahaom sa kanalkanal nga gitabas alang niana. Ang ribete ginama gikan sa daghan lainlaing kahoy nga lainlain ug kolor ug maoy usa ka dapit diin ikapahayag sa luthier ang iyang abilidad sa arte. Kasagaran nga kinahanglanon ang tibuok adlaw nga trabaho aron sa paggama ug pagpahimutang sa rosette. Sa dihang ang glue sa rosette bug-os nga nauga na, ang kinaibabwan panipsan ug dugang, nga kasagaran abot sa mga 2.5 milimetro. Ang kinaibabwan karon tabason sumala sa tabas sa sista, ug ang tanang tukod nga magpalig-on ipatapot nganha sa ilalom. Ang maong mga tukod hinungdanon sa pagpatungha sa tingog ug sa pisikal nga kalig-on sa sista. Ang kadaghanang luthiers mouyon nga ang kinaibabwan nga lawas magpatungha sa kadaghanan sa tingog ug mao ang bugtong labing hinungdanong bahin sa sista.

Ang kahoyng rosewood gikan sa Brazil kasagaran mao ang unang pilion sa luthier alang sa likod ug mga kilid tungod sa tahom nga mga desinyo sa grano, pagkadaiya sa mga kolor, ug mga kinaiya sa pagpatunghag tingog.

Ang Makutihong Paggamit sa Kahoy

Mga kilid sa sista: Dayon panipsan sa luthier ang rosewood nga mga kilid sa sista abot sa mga 2.4 milimetro. Karon ania ang usa sa labing lisod nga mga ang-ang, ang pagbawog sa mga kilid sumala sa porma sa sista. Ang rosewood nga mga kilid kasagarang ihulom sa tubig sulod ug 24 oras, dayon bawogon aron maporma pinaagi sa pagdut-oy niana sa init nga tubo. Ang tubig diha sa tabla mahimong alisngaw, nga makapahumok sa tabla, nga magtugot nga inanay kanang mabawog sumala sa gitinguhang porma. “Ay, oo,” miingon ang among luthier, “Nakabuak akog pipila samtang nagtuon pa ako.” Ang luthier nga magagamag pila ra ka sista mopalabi sa pagbawog sa mga kilid niining paagiha tungod kay kini magtugot niya sa pag-usob ug diyutay sa kurba sa mga kilid sa matag sista, ug talagsa ra nga duha sa iyang mga sista ang sa eksakto samag porma.

Ang liog: Karon ania ang lisod nga pagporma sa liog. Ang mga kahoy nga kasagaran kaayong gamiton mao ang mahogany ug Espanyol nga sedro. Kining mga kahoya palabihon tungod sa ilang kalig-on, pagkamalungtaron, ug pagkagaan. Sanglit kini usa ka klasikal nga sista, magsunod kini sa Kinatsilang paagi sa paggama, nga nagkahulogang ang mga kilid ipatapot ngadto sa mga buho nga gihimo diha sa liog, ug ang liog dili makuhakuha, sama sa kaso sa ubang sista. Makadawat kinig panapos nga pagporma sa pagkatapos nga makompleto ang pagtapot sa tibuok nga sista.

Ang kinaibabwan karon ipatapot na sa mga kilid, apan sanglit ang mga kilid nipis kaayo, ang usa ka nipis nga kahoy nga gitawag layning bawogon sa pagporma ug ipatapot sa mga kilid. Ang kahoyng willow usahay pilion tungod kay kini gaan ug sayon mabawog sa dihang ihulom sa tubig.

Ang likod: Dayon, ang among luthier misugod sa pagtrabaho sa likod nga ginama sa Brazilian rosewood. Ang kadaghanang luthier mopalabi sa paggamit sa likod nga mobagay kaayo sa kolor ug grano sa mga kilid. Patalinghog pag-ayo samtang ang among tiggama magpanipis ug diyutay sa likod, magkupot niini sa iyang mga kamot ug mosusi sa kagahi niini pinaagi sa pagbawog niini, pagtuktok niini ug pagpamati sa tagingting niini, ug dayon magpanipis pa sa dugang niini. Sa dihang ang kahoy may igo nang kanipis, ang tagingting mahisamag gihapak ang usa ka pliego sa metal. Ang tulo ka nagkurus nga tukod dayon ipatapot. Kini kasagarang binuhat sa spruce o mahogany, nga gipili tungod sa ilang kalig-on, pagkagaan, ug pagkamalungtaron bisan pa sa kausaban sa pagkabasaon sa klima. Hinungdanon ang ilang kalig-on, sanglit ang likod nipis man kaayo. Alang sa sunod nga ang-ang, ang likod ipatapot nga pareho kaayo sa kinaibabwan.

Sa maong panahon kini sista na gayod ug hitsura. Ang kinaibabwan ug ang likod gipasagdang may pagkadako ug diyutay, mao nga sa maong panahon kana tabason sumala sa kataposang porma. Sa pagpanalipod sa mga ngilit sa sista, ang nigpis nga mga kahoy ipatapot sa palibot sa mga ngilit sa kinaibabwan ug likod. Ang rosewood kasagarang pilion tungod sa katahom ug kalig-on niini.

Kon Diin Magsugod ang Musika

Ang tapyanan ug ang tulaytulay: Ang ebony nga tapyanan ug ang rosewood nga tulaytulay ang nahibilin nga ipatapot. Ang tapyanan panipsan abot sa 6 milimetro ug gabson sumala sa pangataposang porma niini. Ang metal nga mga kalado dayon ipadulot sa mga buho nga gitabas sa tapyanan sa tukmang pagkal-angkal-ang. Ang mga kal-angkal-ang tinoon pinaagig pormula sa matematika, ug ang ilang eksaktong puwesto maoy bililhon kaayo. Kon sayop ang pagkabutang niana, ang dalunggan makadungog dayon sa sayop, ug ang sista dili nindot. Ang tapyanan ipatapot sa dili pulidong pagkapormang liog, ug ang trabaho magsugod sa kataposang hinungdanong parte, ang tulaytulay.

Ang tulaytulay maoy gamayng kahoy nga rosewood, nga ipatapot sa gahoban sa tingog, nga gibugkotan sa mga kuwerdas. Ang puwesto niini sama ka importante sa pagkal-angkal-ang sa kalado ug tinoon pinaagi sa samang pormula sa matematika. Dili, ang among luthier dili kinahanglang magkalkular niini alang sa matag sista. Sa yano gam-on niya ang matag sista sa samang gidak-on ug gamiton ang samang pagkal-angkal-ang diha sa matag usa. Ang paagi sa pagtapot sa tulaytulay hinungdanon. Ang pila ka maninista nakaagom sa makaulaw nga kasinatian nga natangtang ang tulaytulay! Ug dili katingad-an, sa dihang imong hinumdoman nga ang nainat nga mga kuwerdas sa sista makapahamtang ug puwersa nga kapin sa gatos ka libra, nga niana idugang ang puwersang ipatungha sa uyog sa mga kuwerdas.

Hamis nga Panapos

Apan kita nag-unaunag diyutay. Nahinumdoman mo ba kadtong dili pulidong pagkaporma nga liog? Aw, kinahanglang kurbahon kana sumala sa kataposang porma niini. Ang among luthier mipatin-aw: “Gusto nako nga ang bag-ong tag-iya sa sista presente sa maong ang-ang aron siya makauyon sa porma sa liog, sanglit ang usa ka maayong maninista makabati sa kalainan nga 1 milimetro sa kabagaon!”

Halos kompleto na ang among sista sa maong panahon. Ang nagapabilin na lang mao ang panapos nga paghinlo, pagpahamis, ug pagliha niana. Sa dihang ang among luthier kontento na sa kahamis ug porma sa iyang binuhat, ipahid niya ang barnis aron sa pagpanalipod sa sista.

Ang mga hunahuna sa mga luthier magkalainlain bahin sa kinalabwang panapos alang sa sista. Hinuon, kadaghanang modernong mga luthier nagagamit ug daling-mauga nga barnis, nga iespre niana. Kon gamiton ang barnis, ikapahid na ang panapos sa sista ug ang instrumento andam nang matugtog sa mga duha ka semana. Haing panapos nga mga teknik ang mopatungha sa labing nindot ug tingog nga sista? Mitubag ang among higala: “Adunay lainlaing mga hunahuna, apan daghan sa talagsaong karaang mga sista gikan sa Espanya gitapos sa Pranses nga pasinaw. Hinuon, ang maong pasinaw kasagaran usbon pagpahid sa matag lima ka tuig.”

Sa Kataposan Musika Na!

Midako ang among kahinam sa pag-abot sa gutlong mahukmanon! Ang mga kuwerdas ibugkos sa tulaytulay sa usa ka tumoy ug sa mga tighatag sa tono, o mga klabiha, diha sa ulo sa sista. Sa kataposan miabot na ang pagsusi sa tingog. Wala na mainat ang kuwerdas ug nagpabilin sa tono, nga nagbaton sa tukmang mga nota. Sa kataposan, tapos sa dugay ug dili-dinalidali nga paagi, kami may usa na ka sista!

Apan kini dili pa andam magamit sa propesyonal. Ang luthier mipatin-aw: “Kasagaran nga ang usa ka bag-ong sista dili mahidangat sa pinakamaayong kahimoan niini hangtod nga natugtog na kini sulod sa mga unom ka bulan. Sa kinatibuk-an, mailhan nimog maayo ang natagong katakos sa sista sa dili dugay tapos sa pagkakompleto niini. Ang mga nota ba nga bass tibuok ug nagdahunog? Ang tag-as bang mga nota tagingting nga samag gagmayng mga bildong kampana? Ang sista ba mosanong uban sa balanseng tingog bisan diin kabliton ang tapyanan? Ang kalidad sa mga tingog nga ipatungha sa musikero magdepende ug dako sa kahanas sa luthier sa pagpili sa pinakamaayong materyales ug pagtibuok kanila sa usa ka desinyo nga magagamit sa ilang bug-os nga natagong katakos.”

Busa sa sunod panahong ikaw manimati nga nabihag sa hawod nga maninista, hinumdomi nga kon unsay mosulod sa sista, ang pagpili sa materyales ug kahanas sa luthier, maoy magtino sa dakong paagi kon unsay mogawas.​—Tinampo.

[Mga hulagway sa panid 15]

Wala: Ang bloke sa kahoy nga gikan niana gibuhat ang duha ka tagtunga sa gahoban sa tingog

Tuo: Paghaom sa ribete ug pagporma sa mga kilid

[Mga hulagway sa panid 16]

[Hulagway sa panid 17]

Paghaom sa mga kalado diha sa liog