Ang Pagsulbong ug Pagkahapay sa Komersiyo sa Kalibotan

Bahin 1: Gipig-it sa mga Kabalaka sa Salapi

“Bisan pag mga inahan ug mga amahan naghatag natog kinabuhi, salapi lamay mopatunhay niini.”​—The Japanese Family Storehouse; o, The Millionaires’ Gospel, ni Ihara Saikaku.

IKAW ba sukad nanginahanglan pag-ayog salapi? O imo bang nakaplagan nga kulang ang imong kuwarta nga ibayad alang sa butang kinahanglanon? O nakakita ka ba sukad sa imong pamilya nga gigutom o kulang ug biste? Minilyong tawo karong adlawa makatubag oo sa maong mga pangutana. Sila nasayod kon unsay pagkabalaka sa salapi.

Hunahunaa ra ang kabalaka sa usa ka amahang walay trabaho nga dunay mga anak nga pakan-onon ug mga balayran. Palandonga ang hunahuna sa usa ka gikapoyng inahan nga naglinya alang sa lisod-mabatonang mga baligya ug unya masayrang walay sulod ang estante o ang mga prisyo labihang mahala. Tagda ang kapit-os diha sa ehekutibo sa negosyo kang kansang kompaniya nag-atubang sa hapit nang pagkahapay o kalisod sa usa ka gobyernong nanlimbasog nga makalingkawas sa utang nga binilyong dolyares.

Sa kalibotan karong adlawa bisan gani ang pila ka pulong makapahinabog kabalaka. Ang atong kita (salapi, manggad, o serbisyo nga madawat balos sa kabudlay o paggamit sa ubang kahinguhaan) tingali ubos kaayo nga ang atong sukdanan sa pangabuhi (ang kahimtang sa pangabuhi nga atong naandan) grabeng gihulga. Kini ikapahinabo sa kawalay-trabaho, sa mga resesyon o mga depresyon (mga yugto sa mius-os nga kalihokan sa negosyo, ang nahauna dili kaayo grabe, ang naulahi mas grabe), o pinaagig implasyon (pag-uswag sa mga prisyo nga mahitabo sa dihang ang panginahanglan molabaw sa suplay, mao nga menos ang mapalit sa atong salapi). Tungod kay kulang ang salapi kita dili na makanunot sa bili sa pangabuhi (ang bili sa pagpalit sa mga manggad ug mga serbisyo nga matag adlaw natong gikinahanglan).

Ang Gahom sa Ekonomikanhong Kapit-osan

Ang Dakong Depresyon sa katuigang 1930, matud sa usa ka awtoridad, usa ka trahedya sa ekonomiya nga “nag-apektar sa matag nasod ug matag bahin sa kinabuhi, sosyal ug politikanhon, domestiko ug internasyonal.” Kay nalig-on ang hingaping mga puwersang politikanhon sa Alemanya ug sa Italya, nakatabang kana sa pagpahinabo sa Gubat sa Kalibotan II, sa ingon nagahulagway sa gahom sa ekonomikanhong kapit-osan. Kadto maoy sumala sa gisulat ni John K. Galbraith diha sa iyang librong Money: Whence It Came, Where It Went: “Sa Alemanya sa sinugdan sa 1933, si Adolf Hitler nakabatog gahom. Kinadak-an sa kalamposan niya ikapasangil sa daghan kaayong walay-trabaho ug makaguol kaayong pag-us-os sa suhol, suweldo, mga prisyo ug mga bili sa propiedad.” Sa pagkomento bahin sa implasyon sa Tinipong Bansa niadtong panahona, si Galbraith midugang: “Bisan unsa ka importante ang salapi, walay makaduda sa kaimportante sa mga kahadlok nga gipatungha niini.”

Ang kausaban sa politika nga milapnag sa Silangang Uropa sa kataposan sa katuigang 1980 ilabinang naimpluwensiyahan sa mga hinungdang ekonomiko. Kini sila kasagaran mahukmanon usab sa paghukom sa mga piliay sa Kasadpanhong mga demokrasya, diin ang katawhan, dugay na kining giingon, nagabotar samtang sila mahaylo sa mga isyung mag-apektar sa ilang mga pitaka.

Ang ekonomikanhong pamit-os kasagarang ipadapat sa singkamot nga pugson ang mga gobyerno sa pag-usob sa ilang mga polisa. Sa ingon, usahay, ang mga ekonomikanhong silot karon nahimong tumbas sa karaang mga atakeng militar. Niadtong 1986, ang Uropa, Hapon, ug Tinipong Bansa nagpahamtang ug mga ekonomikanhong silot batok sa South Africa aron sa pagtutol sa polisa niining apartheid, nga dayag gamay ug kalamposan. Niadtong 1990 ang komunidad sa kalibotan, sumala sa gihawasan sa HK, mipiit sa ekonomiya sa Iraq, nga dayag may diyutayng kalamposan.

Bisan pa niana, ang kiling maorag tin-aw. Si Jacques Attali, Pranses nga manunulat ug magtatambag sa presidente, miangkon nga ‘gipulihan sa mga negosyante ang mga manggugubat ingong pangunang mga aktor sa entablado sa kalibotan.’ Ug mikomento ang usa ka magasin sa balita: “[Sa daghang nasod] ang ekonomikong kusog mipuli sa militaryong gahom ingong lakang nga hinungdanon.”

Nagkalugak ba ang Pagpig-it?

Ang mga katalagmang kinaiyanhon, sakit, ug krimen modaot sa ekonomiya. Mao usab ang utang ug mga depisit sa badyet. Sumala sa The Collins Atlas of World History, “ang internasyonal nga utang [sa nagkaugmad nga kanasoran] labihan ka dako nga ang kalibotan, usahay, hapit na sa ekonomikanhong katalagman sa dako kaayong gidak-on, ug ang pagtungha sa kakabos, uban sa bug-os kawalay-paglaom ug mga hulga sa pagbuto nga gipasabot niini, makahadlok kaayo.”

Bisan tuod ang pila ka gobyerno gisakit sa di-mapugngang implasyon, ang uban maisogong nakigbisog sa pagpugong niini. Ang kawalay-kasegurohan mitungha diha sa dagway sa huyang nga mga baligyaag istak. Ang kalit nga sakit sa usa ka politikanhong pangulo, o bisan way-pasikaranang mga hungihong, makawagtang sa bahandi sa pila lang ka oras. Ang Wall Street nga pagkagun-ob niadtong Oktubre 1987​—nga grabe pa kay niadtong sa 1929​—gitawag labing daotang semana sa kasaysayan sa panalapi. Duolag 385 bilyong U.S. dolyares nga bili sa katigayonan napapas. Naulian ang baligyaan, apan nagaingon ang daghang eksperto nga umaabot pa ang dakong kagun-oban. “Labi pang maayo nga ang kalibotan maglaom nga dili gayod makasusi kon sama sa unsa ang maong kinalabwang kagun-oban sa panalapi,” misulat ang manunulat si George J. Church.

Halayo sa paglugak, ang pig-it sa ekonomikong kalisdanan ug mga kabalaka nga gipatungha niini maorag nagkahugot. Busa matinud-anon ba ang pagpalandong sa posibilidad nga ang kataposan basin maaninaw na?