Ang Dili-mapuong Uk-ok

BISAG minilyon ang nakadungog sa palumpatlumpat nga lumad nga awit sa sa Mexico nga “La Cucaracha” (Ang Uk-ok), pipila lang ka ginang sa panimalay ang aktuwal nga mokanta niana sa dihang makita nila ang gagmayng mga insekto nga mobulhot ug dagan sa pagtago diha sa kosina. Alang sa kadaghanang mga tawo, ang uk-ok maoy makalagot nga peste. Mangil-ad ang ilang dagway, labing menos para nato. Sila nagadala ug mga sakit. Ang ilang langsa nga baho makaluod.

Apan, bisag gikalagotan sa mga tawo, ang mga uk-ok padayong nagadaghan. Ang ilang dakong katakos sa pagsanay, uban sa kakulang sa kinaiyanhong mga kaaway ug ang katakos sa mga uk-ok nga mopahiangay ug mopanalipod sa ilang kaugalingon, mopadaghan ug kusog sa ilang kahibulongang populasyon. Ang kumong uk-ok nga Aleman, pananglitan, daling makapatunghag kapin sa 35,000 ka anak sa usa ka tuig. Kana ang aberids, dili ang kinadaghanan, nga mokapig 100,000 sa usa ka tuig. Sa unsang paagi? Ang ootheca, o bagal sa itlog, sa uk-ok nga Aleman, kasudlan ug hangtod sa 48 ka itlog. Ang baye nga uk-ok mopatunghag pito ka ootheca sulod sa iyang aberids nga 140-ka-adlaw nga gitas-on sa kinabuhi. Kon walay daotang mahitabo sa mga uk-ok, nga ang kada baye sa matag kaliwatan mopatungha ug susama nga gidaghanon, tinagpulo ka libo sa mga uk-ok ang ikapatungha sa hilabihan ka mubo nga panahon.

Ang kadaghanan sa kapin sa 3,500 ka klase sa mga uk-ok nga nagpuyo sa gawas sa balay, wala mamatikdi sa mga tawo. Apan ang pipila, sama sa klase nga Aleman, gusto sa mga balay sa tawo ingong ilang puy-anan. Sa aktuwal, ang nasodnong mga ngalan (Amerikano, Australiano, Aleman, Oryental, ug uban pa) wala gayoy kahulogan. Ang mga taga-Uropa, gikaingon, naghatag ug ngalan sa uk-ok gikan sa kasikbit nga mga nasod. Ang mga Romano nagtawag niini nga lucifuga, gikan sa batasan niini nga mopalayo gikan sa kahayag. Ang Ingles nga pulong “cockroach” maoy gikan sa Kinatsila nga cucaracha.

Ang pipila ka entomologo nagtaho ug usa ka malipayong pamilyahanong kinabuhi taliwala sa mga uk-ok. Ang mga edaran namatikdan nga nagbaba sa ilang mga anak. Ang mga inahan nakit-ang nagtabang sa mga anak nga makagawas sa mga bagal sa itlog. Human mapusa sila dili-magbulag ug lumloman sa inahan, ug ang panon sa gagmay nga mga uk-ok, sagad makaplagang kauban sa pipila ka edaran.

Dili Pilian nga mga Tigkaon

Kan-on sa mga uk-ok ang halos tanang butang. Ilang kan-on ang bisan unsay kaonon sa mga tawo, ingon man sa ubang mga butang, sama sa panit, buhok, papel sa bungbong, ug mga patayng lawas sa hayop. Sila usab mokaon ug mga libro​—ilabina kon kini nasingotan​—ug kitkiton ang mga hapin aron makaon ang papilit. Sa ubang bahin sa kalibotan, ang panit sa hayop dili gamiton alang sa legal nga mga dokumento tungod kay daoton ug kutkoton kini sa mga uk-ok. Gusto nila ang hugaw nga mga dapit ug basura apan ilang hugpaan ang bisan labing hinlong mga dapit.

Sa pagkamatuod, ang mga uk-ok wala magkinahanglag daghang pagkaon. Ang usa ka dosena kanila mabuhi sulod sa usa ka semana sa papilit sa usa lamang ka selyo sa sulat. Ang tubig mas importante kanila, maoy hinungdan nga sila kasagarang makita diha sa kosina ug sa mga banyo.

Ang mga uk-ok giakusar nga maoy mga tigdalag mga kagaw ug mga virus nga mopahinabog makatakod nga hepatitis, pagkahilo sa pagkaon, mga impeksiyon sa aginan sa ihi, mga impeksiyon sa panit, alergi, ug suka-kalibang​—sa pagngalan ug pipila. Samtang sila maglaaglaag, ilang hugawan ang pagkaon ug mga kagamitan sa kosina ug magbilig makaluod nga baho, nga maoy resulta sa ilang kinalibang, sa pluwido nga ipagawas nila gikan sa mga glandula sa baho, ug sa usa ka itom-ug-bulok nga pluwido nga ilang idigwa aron pahumokon ang ilang pagkaon sa dili pa kaonon. Ang mga plato nga nahugawan kinahanglang hugasan pag-ayo ug unya pabukalan; kay kondili, sa dihang kini butangan ug init nga pagkaon, ang makaluod nga baho mobalik.

May Mapuslanon ba Kini nga Kinaiya?

May maayo ba nga bahin ang uk-ok? Sa pagkamatuod, kini maoy komplikado gamay nga linalang. Ang mga sensor sa uk-ok makaalinggat sa mga kausaban sa gikusgon sa hangin ug temperatura, ug makamatikod ug tubig ug sa pasidaan sa nagkaduol nga mga manunukob. Ang mga antena sa uk-ok adunay 40,000 ka nerve endings nga maoy mohikap, motilaw, ug mosimhot alang sa mga uk-ok. Ang kinadak-ang mga organo nga tigbatyag sa uk-ok mao ang daghag-bahing mga mata, nga adunay daghang gagmay nga mga lente, ug bisan pa ang uk-ok dili makakita nga tin-aw sa mga butang. Kini, hinunoa, sensitibo kaayo sa kasikas ug daling makamatikod bisan sa gamay kaayong kausaban sa kahayagon. Ang cerci​—ang nagsangang parisan sa mga siwil sa tumoy sa tiyan​—makamatikod ug mga pagkurog ug mga tingog o lihok sa hangin ug busa mopukaw ug reaksiyon sa pagbulhot ug dagan sa insekto ngadto sa labing duol nga liki o lungag. Kon makuratan, ang uk-ok moreaksiyon nga ingon ka dali sa 0.054 segundo ug mopasirit ug dagan!

Ang uk-ok moginhawa pinaagi sa mga hungawanan, mga lungaglungag nga anaa sa matag kilid sa lawas niini. Ang dugo ginabomba pinaagi sa usa ka dakong tubo nga nagdagan sa tibuok gitas-on sa lawas. Kon maputol, ang uk-ok mabuhi gihapon kapin sa usa ka adlaw​—igong gidugayon nga ikatago nga luwas sa baye nga uk-ok ang iyang mga itlog. Ang Amerikanong uk-ok mabuhi hangtod unom ka semana nga walay bisan unsang pagkaon ug tubig.

Usa ka kahibulongang linalang, oo, apan unsay kaayohan niini sa katawhan? Buweno, sa usa ka butang, kini nailhang kaaway sa mga dugho. Ug tungod sa gidak-on niini ug kasayon sa pagpadako, ang Amerikanong uk-ok kasagarang gamiton sa mga laboratoryo alang sa siyentipikanhong panukiduki. Ang mga tigdukiduki sa Hapon, pananglitan, sa usa ka higayon malamposong migamit ug likido nga gikan sa uk-ok sa pagtambal sa sakit sa atay sa ilaga nga gigamit sa laboratoryo ug naglaom nga kini moobra usab sa mga tawo. Gigamit sa pipila ka mga mangingisda ang Oryental nga uk-ok ingong paon sa pagdakop ug bream, usa ka isdang-adlaw. Apan kining gamay nga linalang sa paninugdan maoy tigkaog-hugaw, nagabuhat sa katuyoan nga kini gilalang: gibalik niini ang hugaw, basura, ug patayng mga lawas sa yuta.

Pagwala Niini Diha sa Balay

“Nganong nakasulod kining mga insektoha sa akong balay?” pangutana pa sa ginang sa panimalay. Buweno, sila​—o ang ilang mga itlog​—basin nagagikan sa mga bag sa groseriya, sa mga sako sa patatas o sibuyas, sa mga kahon sa ilimnon. Sila tingali nadala sa hangin. Sanglit ang uk-ok makapanipis sa kaugalingon, tingalig miagi sila diha mismo sa inyong pultahan. Ug kon ikaw o ang imong bisita nakaduaw ug dapit nga gihugpaan niini, tingali nadala sila diha sa mga sapatos o sa sinena. Diha sa mga apartment, sila makasulod pinaagi sa mga liki sa bungbong o sa mga salog o sa pag-agi sa “mga dalan sa uk-ok”​—ang kumong mga tubo sa tubig o sa alisngaw.

Unsaon mo sila sa pagpalagpot? Kinahanglan ang paghinlo pag-ayo sa imong balay. Sa mga dapit nga posibleng katagoan, sama sa mga liki ug mga lungag sa salog, bungbong, ug mga hungawanan, kinahanglang hinloan kanunay. Hupting limpiyo ang tanang luna palibot sa mga kosenilya, reprigeritor, ug mga kabinet. Hinloi dihadiha dayon ang nayabong pagkaon ug mga mumho sa bug-os. Ayaw pasagdi nga dili mahugasan ang plato inigkagabii diha sa lababo o sa kabinet. Ibutang ang pagkaon diha sa siradong mga sudlanan. Sanglit ang uga nga pagkaon sa iro ug iring mahimong hugopan sa mga uk-ok, labing maayo nga itago kini diha sa sudlanang dunay takub ug ayaw bahogi ug daghan ang binuhi kay sa ilang makaon. Susiha ang ipasulod sa balay nga mga bag sa groseriya ug mga sudlanan sa soft-drink sa nagtagong mga insekto ug ang ilang mga itlog. Ilabay ang mga hugaw ug basura sa balay kada adlaw. Ayoha ang tanang nagtulo nga mga gripo. Apan, hinumdomi nga ang paghupot nga hinlo sa kosina mopabati ni Señor Cucaracha nga dili-inabiabi sa kosina, kon ikaw mokaon diha sa imong sala o lawak, imong makita nga ikaw nagadapit niini diha niana.

Kon ang usa ka kuwarto grabeng nahugopan, ang usa ka pamatay-insekto tingali ang kinahanglan. Ang sobrang pag-isprey, hinunoa, dili-maayo alang kanimo. Likayan kana sa mga uk-ok o kaha dili na madutlan sa hilo. Busa basaha pag-ayo ang marka ug sunda sa hustong paagi ang instruksiyon. Tagda ang mga pahimangno, ug hunahunaa ilabina ang mga bata, ang edaran, o ang bisan kinsa nga dunay sakit sa respiratoryo.

Ang grabe nga pagkadaghan sa uk-ok nagkinahanglag propesyonal nga tabang. Sanglit mokabat man ug 30 ka adlaw nga mapusa ang itlog sa mga uk-ok, ang bulan-bulan nga serbisyo tingalig kinahanglan sa makadiyot. Kon mangayo ka ug propesyonal nga tabang, ang mosunod makatabang. Hinloi pag-ayo ang kosina sa dili pa siya moabot, ug paneguroa nga ang pagkaon ug mga plato nakuha na sa mga kabinet. Ang mga plato ug mga kagamitan sa kosina mahimong ibutang temporaryo diha sa lamesa ug tabonan ug plastik. Ang mga pagkaon mahimong itago sa oven o diha sa reprigeritor. Kon ang teknisyan sa pamatay-ug-dangan mohatag ug pipila ka sugyot o morekomendar ug mga kausaban, paneguroa nga tagdon kini.

Ang pakig-away batok sa mga uk-ok taodtaod na. Ug ang mga uk-ok nanukol. Dili na sila madutlan sa kadaghanang pamatay-sa-peste nga gigamit sa daghang katuigan. Karon ang mga siyentipiko miliso sa biolohikanhong mga pamatay. Ang usa ka bag-ong naugmad nga sambog, usa ka sentitikong hormone nga gitawag hydroprene, mosanta sa mga uk-ok sa pagsanay pinaagi sa pagpabilin kanila nga dili-hingkod. Apan, bisan pag dili manganak, kana nga kaliwatan buhi pa gihapon. Busa ang resulta dili dayon makita gawas kon ang hydroprene isagol sa laing pamatay-sa-peste.

Mapapha man o dili kini nga peste sa balay tan-awonon pa. Sa pagkakaron ang la cucaracha wala-mapuo ug sa pagkatalagsaon maayog lakat.

[Kahon sa panid 23]

Wagtangig mga Uk-ok ang Inyong Balay

◻ Hupting hinlo ang tibuok kosina. Limpiyohi ang tanang lugar sa palibot ug ubos sa oven, mga kabinet, ug mga reprigeritor.

◻ Hinloi kanunay ang posibleng tagoanan​—sama sa mga liki ug mga lungag sa salog, bungbong, ug mga hungawanan. Kon posible, takpi ang mga liki ug mga lungag sa kosina ug banyo.

◻ Ilabay ang hugaw ug basura kada adlaw.

◻ Ibutang ang pagkaon sa mga sudlanang may takub.

◻ Hinloi dihadiha dayon ang nayabong pagkaon ug mga mumho sa bug-os.

◻ Susiha ang tanang ipasulod nga mga bag ug mga sudlanan kon may mga insekto ug ilang mga itlog.

◻ Hupti kanunay ang kamala. Ayoha ang tanang nagtulo nga gripo, ug ayaw ihulom ang mga plato sa tibuok gabii.

◻ Gamit ug maayong paon sa uk-ok.