Equatorial Guinea—Usa ka Tipiganan ug mga Sorpresa
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Equatorial Guinea
SA Aprika dunay usa ka nasod diin ang mga elepante ug mga gorilya sa gihapon nagalaaglaag sa kalasangan, diin ang komersiyalismo molabay nga halos di-mamatikdan, diin ang mga kabataan sa gihapon mokamay sa lumalabay. Ug gawas sa Aprika, diyutay lamang ang sukad nakadungog niini.
Iyang ngalan—Equatorial Guinea—wala masayop nga pagkangalan. Ang nasod, nga gibanabanang sama kadako sa Belgium, hapit magkabayo sa equator. Sa Disyembre 1990, ako mibisita sa duha ka pangunang mga rehiyon: ang isla sa Bioko ug Mbini, usa ka diyutay nga bahin sa Aprika.
Ang una nakong sorpresa mao ang pagkahibalo nga kadaghanan sa iyang 350,000 ka molupyo larinong mosulti ug Espanyol ingong dugang sa ilang tribonhong mga pinulongan. Akong nadiskobrehan nga kini lamang ang nagasultig-Espanyol nga nasod sa Aprika tungod sa usa niadtong talagsaong mga hitabo sa koloniyal nga kasaysayan.
Ang Uropanhong Kalabotan
Mga 20 ka tuig sa wala pa madiskobrehe ni Columbus ang Amerika, ang Portuges nga manlalayag si Fernão do Pó nagsuhid sa Gulpo sa Guinea sa dihang iyang nakit-an ang malamboong bolkanikong isla sa Bioko. Siya nadani pag-ayo sa kanindot niini nga iyang gitawag kini ug Formosa (Manindot). Mga tuig sa ulahi laing bantogang manunuhid, si Sir Henry Stanley, nagbatbat niini ingong “ang mutya sa kadagatan.”
Apan sa mga kasiglohan ang mahinlong kaanyag sa rehiyon natatsahan tungod sa maot nga pamatigayon sa ulipon. Ang estratehikong lokasyon sa Bioko ug Corisco (laing isla sa Guinea duol sa baybayon sa Mbini) naghimo kanilang maayong sukaranan alang sa pagpadala sa Aprikanong mga ulipon ngadto sa kayutaang Amerika. Gikan sa ika-16 ngadto ika-19 nga siglo, ginatos ka libong mga ulipon miagi niining duha ka isla.
Ang katungod sa Portuges sa Bioko ug sa duol nga baybayon gihatag sa Espanya niadtong 1778 aron paghusay sa panagbingkil tali sa duha ka mga nasod labot sa ilang mga katungod sa teritoryo diha sa halayong Habagatang Amerika. Ang Espanya sa ingon nakadawat sa iyang kaugalingong tinubdan sa mga ulipon sa Aprika ug sa ilis mibiya sa iyang mga pangangkon sa teritoryo sa Portuges sa Brazil.
Apan ang mga utlanan dili-klaro, ug ang nanimuyo nga mga Espanyol diyutay lamang. Sa ika-19 nga siglo, sa panahon sa pag-inilogay alang sa Aprikanhong mga koloniya, ang Pransiya ug Alemanya mingsulod sa dakong yuta nga teritoryo, samtang ang Britanya miilog sa isla sa Bioko. Sa pag-abot lamang sa 1900 nga ang mga utlanan sa Equatorial Guinea sa kataposan nahusay, diin pagkahuman kini nagpabiling koloniya sa Espanya hangtod kini nakabaton ug independensiya niadtong 1968.
“Ang mga Pahiyom Ginabawosan”
Nakaplagan nako ang mga tawo sa Equatorial Guinea nga usa ka madanihong etnikong panagsambog. Dunay Bube sa isla sa Bioko, samtang diha sa duha ka pangunang siyudad, ang tag-as nga Hausa naglabaw. Sila mga milalin gikan sa amihanan ug maoy kinadak-ang mamatigayon sa Guinea. Ang tribo sa Fang maoy kinadak-ang tribo sa kontinenteng bahin sa nasod, ug sila mao ang kinadaghanan sa mga opisyal sa gobyerno. Ang mga Guineanhon mapahiyomon, nga nagapamatuod sa usa ka panultihon sa Fang nga nagaingon, “Ang mga pahiyom ginabawosan.”
Ang naandang mga binatid nga buluhaton ug mga kustomre buhi kaayo. Ako naikag sa pagkakita kon giunsa pagtukod sa mga Guineanhon ang ilang kaugalingong mga balay, bisan ug yano ra, gikan sa mga galam-on nga makita sa lasang. Ang mga mangingisda sa gihapon nagasapsap sa ilang kaugalingong mga bangka ug sila mangisda pinaagi niining inila-sa-panahon nga paagi.
Matag adlaw linibo ka mga Guineanhon magpanon sa mga taboan sa Bata ug Malabo, ang pangunang mga siyudad sa nasod. Usa ka pagbisita sa usa ka taboan naghatag kanako ug pagsabot sa katawhan ug sa ilang mga kinabuhi. Ang mga taboan nagabaligya sa tanan kutob sa mahunahunaan—gikan sa segunda-mano nga mga yabi sa tornilyo ngadto sa mga unggoy (ang unod sa unggoy maayong linat-an). Lainlaing mga binotelya sa epektibong gama-sa-balay nga sabon nakig-ilog alang sa luna batok sa hapnig nga mga tapok sa mga balatong ug mga ahos. Sa Guinea ang panahon wala kaayo hatagig pagtagad, ug akong namatikdan nga ang mga tindahan morag dili manirado, labing menos hangtod gabii na o hangtod ang tanan mahalin na.
Sa daghang mga balangay sa Fang, ako nakakitag dako komunal nga payag. Ako giingnan nga kini ginatawag Casa de la Palabra (Balay sa Pulong). Kini maoy dapit diin ang mga taga-balangay magtigom ug magsulbad sa ilang mga panagbingkil, human ang matag kiliran makapahayag sa ilang mga reklamo, o “mga pulong.” Kini dunay bukas nga mga bentana aron bisag kinsa nga buot makapaminaw sa paghusay.
Ang Tropikonhong Lasang—Bahandi nga Angay Tipigan
Apan alang kanako ang equatorial nga lasang ang naghugpong ilabina sa Guinea. Sa dihang kami migawas sa mga lungsod, ang labong nga tanom sa lasang morag nagpakita nga kami nagbiyahe latas sa berdeng tunil. Berde mao ang bulok sa Guinea, tanang matang sa berde, berde nga mangidlap na usab human sa matag tropikonhong taligsik. Ang mikatay nga mga balagon, dagko kaayong mga pundok sa kawayan, ug gatosan ka lainlaing klase sa mga kahoy nagdutdotay nga nahimong lunhaw nga pandong sa yuta. Ang tropikonhong lasang—nagkayamukat apan harmonya—usa ka butang nga takos pakahamilion ibabaw sa atong naupawng planeta.
Ang halapad nga luna sa Equatorial Guinea hangtod karon nagtipig sa wala matandog tropikonhong kalasangan, ug pila niini napili na ingong nasodnong parke sa umaabot. Ug ang lasang dili lamang dayandayan. Kini nagataganag pagkaon, sugnod, ug gani tambal alang sa mga Guineanhon. Dili ikatingala, usa ka dako tropikonhong kahoy, ang ceiba, ang pangunang hulagway sa nasodnong emblema sa Guinea.
Ako nakadayeg gayod sa kaanindot sa Bioko, kaanyag nga samang nakadani sa una mga Uropanhong manunuhid lima ka siglo sa miagi. Kini usa ka bukirong isla nga nakatagan ug mga lungag sa bolkan, nga pila niini nahimong mga lanaw, sa ingon nakadugang sa kadaiya sa talan-awon. Ang kinahabogan nga tuktok sa bolkan sa isla nagbarog ug hapit 3,000 metros ibabaw sa tupong sa dagat, ug ang iyang napunog kahoy nga bakilid maoy puloy-anan sa nagkadaiyang talagsaong mga langgam ug kabakaba, nga nagsabyag ug dugang bulok sa lunhawng talamnon.
Sa ibabaw sa bukid, ako nahingangha sa pagtan-aw sa gagmayng mga tamsi nga mosupot sa paglupad taliwala sa kabagnotan ug kabulakan sa bakilid sa bukid. Ang berde ug pula nga balhibo sa mga laki mogilak samag mutya diha sa adlaw sa kahaponon. Sama sa Amerikanhong hummingbirds, sila maniba sa mga duga sa dagkong mga bulak o maningaon sa mga insekto nga ilang makit-an diha sa mga gihay sa bulak.
Talagsaong Kahayopan sa Lasang
Ang equatorial nga lasang maoy puy-anan sa di-katuohang kadaiyahan sa lasangnong kinabuhi, ilabina diha sa dakong yuta. Ang buffalo ug elepante, mga matang nga mas gagmay kaysa ilang katugbang diha sa Aprikanhong kapatagan, nagpuyo diha sa baga nga lasang, apan tingali ang labing talagsaong hayop sa lasang mao ang gorilya, kansang gidaghanon nagakaus-os sa tibuok Aprika. Ako nakigdula sa napaaghop nga batan-ong gorilya kansang inahan napatay sa mga mangangayam. Ang iyang masulob-ong panagway nakapahinumdom kanako sa dili seguradong kaugmaon sa mga gorilya diha sa mga kamot sa tawo.
Kaluhaag-lima ka tuig sa miagi, ang mga naturalista gikan sa tibuok kalibotan nakuratan pagkadungog sa pagkadiskobre sa usa ka albino nga gorilya sa Guinea. Mao kadto ang unang nailhang kaso sa albinismo diha sa mga gorilya. Ang iyang balhibo maoy bug-os nga puti, ug ang iyang panit rosason ug asul ang mata. Siya ginganlag Copito de Nieve (Little Snowflake) ug sa kataposan gidala ngadto sa Barcelona Zoo sa Espanya, diin siya sa gihapon kalipay sa publiko.
Ang unang butang akong namatikdan labot sa lasang mao nga diyutayng mga hayop ang sa aktuwal makita. Kadaghanan natulog sa maadlaw, ug sa magabii lamang ang lasang tinuod nga may kalihokan. Inigtikyop sa kangitngit, ang mga kwaknit sa linibo mobiya sa ilang batoganan aron sa pagsiksik sa mga kadahonan sa ibabaw nga bahin sa lasang, ug mga bukaw nga mangaog isda mosugod sa ilang panggabii nga patrolya sa mga sapa ug mga suba. Ang dagkog-mata nga bush babies magduladula gikan sa sanga ngadto sa sanga nga morag sa dakong kahayag sa adlaw.
Sa mga oras sa maadlaw, kadaghanang mga langgam ug mga kabakaba nagadugang ug bulok sa lasang. Ang dagkong swallowtail nga mga kabakaba, tungod sa ilang tin-aw itom ug berdeng mga pako ug walay direksiyon nga lupad, maoy labing madanihon sa mata. Lapaw sa ulo ang pinugngan nga honi sa berdeng tigkaog-prutas nga mga salampati maoy katugbang sa lanog nga tingog sa bakikaw tan-awong mga kalaw.
Diha sa silong sa lasang, ako nakakita sa asul ug orins agama nga halo nga nagtindog ug nagmatyag ibabaw sa natumba nga punoan sa kahoy. Kini naghupo nga walay lihok gawas sa pagwitik sa iyang dila, diin hanas nga mosikop sa bisag unsang olmigas nga makab-ot.
Ako wala makahigayon sa pagkakita sa usa sa tagsaon nga mga molupyo sa suba sa Guinea. Ubay sa mga pangpang ug sa mga busay sa Mbía River nagpuyo ang kinadak-ang baki sa kalibotan, ang Conraua goliath. Kining mga bakia hayan motimbang ug 3 kilos o kapin ug mosukod ug .9 metros gikan sa ulo hangtod sa tumoy sa tiil. Sumala sa tigdukiduki sa National Geographic nga si Paul Zahl, ang ilang kusgang mga tiil makapalagpot nila ug mga 3 metros sa usa ka dakong paglukso.
Sa Equatorial Guinea ang talisalop nga adlaw maoy orins inay pula, nga usa ka pahinumdom nga ang atmospera wala kaayo mahugawi sama sa ubang dapit sa kalibotan. Ang tigkonsumo nga sosyedad nakapanghilabot lamag diyutay, ug ang mga kahoy sa lasang nagatrabaho matag adlaw sa pag-ilis sa oksihena. Ang samang wala mahugawi nga mga dapit sa kalibotan diyutay ug talagsa kaayo. Hinaot, kining equatorial nga bahandi magpabilin nga usa kanila.
[Mga mapa sa panid 24]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon.)
APRIKA
Equatorial Guinea
EQUATOR
[Mapa]
Bioko
Mbini
[Mga hulagway sa panid 25]
Ang mga mangingisda nagasapsap gihapon sa ilang mga bangka
Komunal nga payag (“Balay sa Pulong”) diin ang mga taga-balangay magtigom ug magsulbad sa ilang mga panagbingkil
[Mga hulagway sa panid 26]
batan-ong gorilya
naga-kaog-isda nga bukaw sa Pel
mas dako nga bush baby
Aprikanhong kabakaba