Lapis Lazuli—Ang Asul Mahal nga Bato sa Andes
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Chile
DIAMANTE, esmeralda, rubi, sapiro—kitang tanan nakaila niining maanindot mahal nga mga bato. Apan nakadungog ka ba sukad sa lapis lazuli? Bisan tuod ang ngalan morag dili sinati, sa yano kini nagkahulogang asul (lazuli, gikan sa Arabiko) nga bato (lapis, gikan sa Latin). Tungod sa lutong asul nga kolor, nga kasagaran may mga puntik sa sinaw bulawanong pyrite, kini gitandi sa kalangitan sa magabii nga napuno ug nagpangidlap nga kabituonan.
Usa ka Hataas nga Kasaysayan
Ang katahom sa lapis lazuli unang gitaho ngadto sa Kasadpanhong kalibotan pinaagi ni Marco Polo niadtong 1271. Apan sa dugay na una niana ang mahal nga bato gigamit na sa karaang Mesopotamia ug Ehipto. Pananglitan, usa ka Sumerianhong kulentas nga binuhat sa maong bato nakalotan sa kagun-oban sa Ur. Sa bulawanong maskara sa namatay nga si Paraon Tutankhamen, ang mga mata ug mga kilay binuhat sa lapis lazuli. Ang karaang mga taga-Ehipto naggaling usab niining asul nga bato aron himoong polbos ug gigamit kini nga kolorete sa mga dibuho ug panghidhid sa mata. Sa Tsina ang harianong mga timri ug mga kinulit sa daghang matang maoy binuhat sa maong bato.
Sa nangagi, ang lapis lazuli gimina ilabina sa Afghanistan ug sa Siberia duol sa Lanaw Baikal. Ugaling, sa katuigang bag-o pa, ang Chile nahimong pangunang tigsuplay niining matahom nga bato. Kon ugaling mobisita ka sa Chile, imong makita ang ngalan diha sa daghang tindahan ug sobenir ug sa eleganteng mga tindahan ug alahas. Apan nganong dili mobiyahe aron makita kon diin nagagikan ang kadaghanan sa abiyo niining maong bato?
Ngadto sa Usa ka Minahan sa Andes
Usa sa pangunang mga minahan maabot pinaagi sa mga mula nga magasubay sa hiktin ug peligrosong dalan nga naglikoliko pataas sa uga ug mingawng silonganan sa mga condor, nga 3,600 metros ibabaw sa lebel sa dagat.
Sa maong gihabogon, ang bag-ong abot tingalig makaagom sa labad-sa-ulo ug kalipong. Ang yuta matabonan ug niyebe sa mga pito ka bulan sa tuig. Busa, panahon sa mubong ting-adlaw, anaay pagbati sa pagdalidalig kuha sa labing daghang mineral kutob sa posible gikan sa abling mga lungag sa minahan. Taas ang adlaw sa trabaho, ug malisod ang kahimtang sa pagtrabaho. Ang kasangkapan, kon ipasukad sa mga sukdanan karong adlawa, maoy kinaraan—mga pangdugkal, mga pala, mga karetilya, ug iglulungag alang sa pagbutang ug dinamita. Ang trabaho nga makapanakit sa bukobuko kinahanglan ug kusog ug nag-agwanta.
Inigkatapos sa adlaw, mahanaw ang mga tingog sa mga buto ug mga tinaginting sa mga pangdugkal ug mga pala. Ang kagabhion labihan ka hilom. Ang madungog na lamang mao ang hinagiyos sa hangin sa pangpang ug ang dahunog sa nangatumpag nga kabatoan sa layo. Apan dili kana balehon sa gikapoyng mga obrero. Sila daling makatulog sa silong sa bituonong kalangitan.
Kay walay modernong sakyanan, mga giya sa asno nagadulag importanteng papel. Tungod kay sinati sila niining batoong kabukiran ug naglikolikong mga dalan, giyahan nila ang ilang kahayopang dili lagmit matumba, nga kargadog mga sako sa piniling mga bato, paingon sa walog sa ubos. Gikan didto ang mga bato ipadala ngadto sa Santiago o sila ieksportar. Ning paagiha mga 20 ka tonelada sa usa ka tuig gimina ug mabatonan sa mga panday sa bato ug sa mga alahero sa tibuok kalibotan.
Pagduaw sa Usa ka Panday sa Bato
Ang mga panday sa bato sa Chile magagama sa gikan sa 30 ngadto 40 porsiento sa mga bato nga ilang madawat gikan sa mga minahan ngadto sa nindot nga mga ariyos, mga kulentas, mga pulseras, ug mga singsing. Ang labing maayog kalidad nga mga bato inggastehan ug bulawan ug ieksportar. Ang segunda klaseng mga bato gamiton sa alahas nga inggastehan ug plata, ug ang menos ug kalidad nga mga bato gam-on ingong mugna-sa-hunahunang mga pigurin, sama sa mga elepante, mga leyon, o mga bao, ngadto sa mga puloan sa mga tig-ablig sulat, ug bisan ngadto sa gagmayng mga sapaw sa lamesa.
Si Don José maoy utokang panday ug bato. Bisan pag natugaw namo ang iyang pahulay sa udto sa dihang nanghapit kami kaniya, iya kaming giabiabi nga mainiton ug gipakitaan sa iyang talyer (buhatan) sa patyo.
“Mahimo bang idemonstrar nimo kanamo, Don José?” kami mihangyo.
“Perfecto!”
Sa sinugdan usa ka dakong bato nga 2 o 3 ka kilos sa timbang kinahanglang tabason pinaagi sa linginong diamanteng ruweda o serotso. Siya misaysay nga ang el artesano kinahanglang makaila sa iyang bato ug may katakos sa paghukom aron makahimog tukmang pagtabas nga mahanaw ang puting mga ugat samtang mapreserbar ang kinadaghanang maayog kalidad nga bato.
“Nganong bas-on man nimo ang bato?” may nangutana.
“Aron labaw nga maila ang kalainan sa puting mga ugat ug sa lapis nga buot kong mapreserbar,” mitubag ang among maayohong artesano samtang gitabas niya ang bato ngadto sa ubay-ubay gugagmayng mga piraso.
Unya iyang gipakita kanamo ang sunod nga lakang. Pinaagi sa gamaygamay linginong ruweda, giporma niya ang gugagmayng mga bato ngadto sa mga porma nga buot niya. Uban sa kahanas sa madali iyang naporma ang mga piraso ngadto sa lobitos, mga pikas nga bulan alang sa ariyos, ug cabochons (lingin, o lupyakong mga piraso).
Sunod, iyang gilimpiyohan ug gipasinaw ang mga piraso pinaagi sa sirkular, sentetikong brutsa. Dayon, nga gipahirag pasta, iyang ginusnosan sila hangtod nga sinaw na kaayo. Karon sila andam nang imontar sa singsing o tuhogon alang sa usa ka kulentas. Ang kataposang mga trabaho aron monindot ang bato mao ang siyampo ug init-nga-tubig nga pagbanlaw pinaagi sa paggamit ug sepilyo. Sa pagkamatuod, gisugyot ni Don José kining kataposang proseso aron mapadayon ang katahom sa alahas nga binuhat sa lapis lazuli.
Oo, diha sa mga kamot sa hanas ug hiniyasang mga trabahante sama kang Don José, ang bahandi sa yuta magama ngadto sa mga buhat sa arte nga makapahimuot ug makalipay niadtong makakita o magagamit kanila. Ang lapis lazuli, ang matahom asul nga bato nga hikaplagan sa habog nga Kabukiran sa Andes, maoy usa lamang sa daghang ingon nga mga bahandi nga gihatag sa atong mahigugmaong Maglalalang alang sa atong kalipay ug kahimuot.