Mga Purok sa Barongbarong—Lisod nga mga Panahon Diha sa Dakbayanong Lasang

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Aprika

ANG bata nga tagapurok sa barongbarong naglakaw nga nagtiniil sa kalsada sa usa ka lungsod sa kasadpang Aprika. Naglukdo siya ug usa ka nigo nga nakargahan ug duha ka dosenang kahil. Ang iyang sapsing nga lawas nasaptan sa luag dalag nga biste nga napanunod gikan sa iyang magulang. Gipaningot siya.

Kay nakigkompetensiya sa ubang mga batan-on gikan sa kabos nga mga pamilya, siya namaligya sa kadalanan. “Palit mog kahil!” maoy sagad nga singgit. Apan kining bataa walay saba; tingali gigutom siya o may sakit o gikapoy lang.

Gikan sa laing direksiyon nangabot ang duha ka nagtunghang mga batang babaye nga nabistehag bulok-asul nga uniporme sa eskuylahan. Ang kada usa nagmedyas ug puti ug nagsandal ug puti. Ang kada usa may bag nga punog libro. Ang mga batang babaye naglakawng tulin, nga malipayong nag-estoryahay. Wala sila makamatikod sa bata, apan siya nakamatikod kanila. Gitan-aw niya sila uban sa mga matang walay pagbati.

Ang nagtunghang mga batang babaye sa kadugayan nakaabot ra sa ilang hamugaway, luwas nga balay. Apan sa dihang ang bata nipauli, hapon na nianang adlawa, kana maoy didto sa usa ka lahi nga kalibotan. Ang balay alang kaniya maoy usa ka guot nga puloy-anan nga tapaktapak sa kahoy ug lata.

Ang Purok sa Barongbarong

Ang pangunang dalan dinhi maoy usa ka agianan sa nabantok nga yuta. Panahon sa ting-ulan, molapok kini. Piot ra kini aron kaagian sa kotse. Ubay niana wala kay makit-ang estasyon sa pulis, walay bombero, walay sentro sa panglawas, ug ni usa ka punoan sa kahoy. Sa ibabaw walay linya sa elektrisidad ni linya sa telepono. Sa silong walay tangke sa kasilyas o linya sa tubig.

Nagpunsisok ang tawo. Ang kahanginan napuno sa hungihong sa mga tingog. Mga kabildohay mosambog sa katawa, panaglantugi, panghilak, ug pag-awit. Putig-biste nga mga lalaki nanglingkod sa tag-as nga mga bangko, nga nag-estoryahay. Ang mga babaye nagsugkay sa nagbukal nga linung-ag sa mga kolon nga natak-ang ibabaw sa sug-ang. Ang mga bata anaa sa tanang dapit​—nanagdula, nangatulog, nagtrabaho, naglangas, namaligya. Kadaghanan, sama sa bata nga may mga kahil, dili gayod makapasiyo sa zoo, makabisikleta, o makatan-aw sa sulod sa tunghaan.

Sa nasod nga ang aberids nga kinabuhi gikan sa pagkahimugso mao lamay 42 ka tuig, ang mga tawo dinhing dapita mamatay nga bata pa. Sa siyam ka tuig nga panuigon ang bata nabuhi, bisan pag sa unang upat ka tuig daghan ang mamatay. Nianang panahona siya maoy 40 hangtod 50 ka pilo nga lagmit mamatay kay sa kon siya natawo pa sa ugmad nga nasod. Daghan sa iyang mga kadungan dinhi dili gayod moedad ug lima. Kong siya man mabuhi ug dugay dugay, siya may mas dakong kalagmitan nga mamatay panahon sa pagsabak o pagpanganak kay sa babaye sa Uropa o Amihanang Amerika​—lagmit nga 150 ka pilo.

Gatosan ka milyon nagpuyo diha sa daling mokatap nga mga timawang dapit ug mga purok sa barongbarong sama niining usa. Sumala sa estadistika sa Hiniusang Kanasoran, 1.3 ka bilyon nga mga tawo nagdasok nganha sa mga dakbayan sa nagkaugmad nga kalibotan, ug 50 ka milyon madugang kada tuig.

Kinabuhi sa Nagkaugmad nga mga Nasod

Ang imo bang puloy-anan may matawag nato nga pribasiya, gripo, o kasilyas? Naa bay nagahakot sa inyong basura? Gatosan ka milyong mga tawo sa nagkaugmad nga mga nasod wala magpahimulos niining mga butanga.

Sa daghang dakbayan ang mga dapit sa kabos huot kaayo nga sagad na sa usa ka pamilya sa napulo ang pag-ipon sa usa ka lawak. Kasagaran, ang mga tawo nakabaton ug luna kapuy-an nga wala pay usa ka metro kuwadrado. Sa pila ka bahin sa dakbayan sa Oriente, bisan gagmayng mga kuwarto gipartisyonan pa aron daghan ang makapuyo, nga may samag halwa inandana nga mga katre alang sa pribasiya ug panalipod batok sa mga kawatan. Sa laing nasod, ang usa ka sistema sa “init-katre” (dili mobugnaw ang katre kay mag-ulosay ug higda) makapaarang sa mga tawo sa pag-abang ug katre sa inoras busa duha o tulo ka tawo makatulog nga magpulipuli sa usa ka adlaw.

Sumala sa 1991 tinuig nga taho sa UNICEF (United Nations Children’s Fund), 1.2 ka bilyong tawo sa tibuok kalibotan may dili-luwas nga abiyo sa tubig. Minilyon kinahanglang mopalit sa ilang tubig gikan sa mga mamaligyaay o magkalos niana gikan sa mga sapa o laing tinubdan nga walay tabon. Sa dapit nga may gripo, usahay kapin sa usa ka libo ka tawo ang mag-ilogay sa usa ka gripo.

Ang UNICEF usab nagbanabana nga 1.7 ka bilyon nga mga tawo walay hinlo nga paagi sa paglabay sa tawhanong hugaw. Kasagaran nga 85 porsiento sa mga molupyo sa purok sa barongbarong walay kasilyas. Sa kadaghanang mga dakbayan sa Aprika ug Asia, lakip ang daghan nga may molupyo nga kapin sa usa ka milyon, walay bisan unsang tangke sa kasilyas. Ang mga hugaw sa tawo maanod ngadto sa mga sapa, suba, gahong, kanal, ug mga lugot.

Ang basura maoy laing suliran. Sa mga dakbayan sa nagkaugmad nga mga nasod, gikan sa 30 hangtod sa 50 porsiento sa basura ang dili mahakot. Ang timawang mga dapit labi nang napasagdan. Usa ka katarongan mao nga ang kabos molabayg basura nga dili kaayo kasapian sa mga basurero o dili na manegosyog balik. Ang ikaduhang rason mao nga sanglit daghan sa mga balangay sa kabos wala ilha ingong legal nga pagkatukod, ang mga kagamhanan dili mohatag kanila ug publikong serbisyo. Ang ikatulong suliran mao nga, tungod sa ilang lokasyon ug nagdasok nga kinaiyahan, ang daghang timawang dapit lisod ug gastoso nga serbisyohan.

Unsay mahitabo sa basura? Kana itambak aron madunot diha sa mga dalan, sa bakanteng yuta, ug sa mga suba ug lanaw.

Riyesgo sa Panglawas

Ang kahimtang sa dakbayanong kabos nagkadaiya sa lainlaing dapit. Bisan pa, ang tulo ka mga hinungdan maoy hapit pareho. Una mao ang ilang mga balay nga dili lamang pit-os, sila peligroso pa. Ang librong The Poor Die Young nag-ingon: “Labing menos ang 600 ka milyong tawo nga nagpuyo sa mga siyudad sa Ikatulong Kalibotan nagkinabuhi diha sa mahimong matawag nga peligro sa kinabuhi ug panglawas nga mga balay ug kasilinganan.”

Sa unsang paagi ang kakulang sa puloy-anan makapahinabog kadaot sa panglawas? Ang mga kahimtang nga nagpunsisok sa dakbayanong kabos nga mga dapit nagaamot sa pagpakaylap sa mga sakit, sama sa tisis, trangkaso, ug meningitis. Ang hilabihang kaguot usab modugang sa riyesgo sa mga aksidente sa panimalay.

Ang kakulang sa igo, hinlo nga tubig modugang sa pagtakod sa dala-sa-tubig nga mga sakit, sama sa tipos, hepatitis, ug disenteriya. Kana usab mosangpot sa suka-kalibang nga sakit nga nagapatayg bata diha sa nagkaugmad nga kalibotan, sa aberids, usa kada 20 ka segundo. Ang kakulang sa tubig alang sa panglaba ug pagdigo nakapahimo sa mga tawo nga daling maimpeksiyon sa mata ug sakit sa panit. Ug sa dihang ang kabos nga mga tawo mobayad sa taas nga bili sa tubig, makulangan na ang salapi alang sa pagkaon.

Ang kahugaw sa tubig ug pagkaon mosangpot sa mga sakit sa lubot-ug-baba ug sa mga bitok, sama sa hookworms, roundworms, ug tapeworms. Ang dili mahakot nga mga basura modanig mga ilaga, langaw, ug uk-ok. Ang wala mag-agas nga tubig maoy sanayanan sa mga lamok nga nagdalag malarya ug filariasis.

Ang Yanang sa Kakabos

Ang ikaduhang kinaiya sa kinabuhi sa purok sa barongbarong mao nga hilabihang lisora alang sa mga molupyo ang pagkalingkawas gikan niana. Kadaghanan nilang nanganha sa dakbayan maoy mga lalin gikan sa kabanikanhang dapit nga giabog sa kawalad-on. Kay dili makaarang sa igong puloy-anan, sila mosugod ug sa subsob motapos sa ilang dakbayanong pagkinabuhi diha sa mga timawang dapit ug mga purok sa barongbarong.

Daghan sa mga tawo kugihan ug andam sa pagmunamunag trabaho, apan sila giatubang sa kawalay kapilian kondili sa pagdawat sa mga trabaho nga may taas nga oras ug mubong suhol. Ang naglisod gayod nga mga ginikanan sa subsob magpatrabaho sa ilang mga anak inay magpaeskuyla, ug ang mga anak nga may diyutay o walay edukasyon may gamay rang kahigayonan nga moarang-arang kay sa kahimtang sa ilang ginikanan. Bisan tuod ang mga batan-on makakitag diyutayng salapi, sa subsob ang ilang masapi importante kaayo alang sa ilang banay. Mao nga, alang sa kadaghanan sa dakbayanong kabos, wala kaayoy paglaom sa pagpauswag sa ilang kahimtang sa kinabuhi; ang ilang tumong mao ang inadlaw nga pagkamabuhi.

Hininginlan, Sinalikway

Ang ikatulong kinaiya sa kinabuhi mao nga ang pagpuyo dili segurado. Alang sa daghang mga kagamhanan, ang mga purok sa barongbarong ug mga timawang dapit maoy kaulawan. Inay kay sa pagpaarang-arang sa mga purok sa barongbarong, nga dili kanunay praktikal, ang mga kagamhanan sa subsob mopadalag buldoser sa pagguba niana.

Ang mga kagamhanan mahimong mangatarongan sa pagpapha sa mga purok sa barongbarong ingon nga kinahanglanon sa pagpanindot sa dakbayan, sa pagwagtang sa mga kriminal, o sa pagdibilap-pag-usab sa yuta. Bisag unsay katarongan, ang mga kabos maoy moantos. Sa masabog wala silay kabalhinan ug diyutay o walay bayad sa ila sa pagpapahawa. Apan sa dihang moabot na ang mga buldoser, sila walay kapilian kondili mopahawa.

Ang Papel sa Kagamhanan

Nganong ang mga kagamhanan dili mohatag ug igong balay nga may gripo, tangke sa kasilyas, ug hakot-basura nga serbisyo alang sa tanan? Ang librong Squatter Citizen nagtubag: “Daghang mga nasod sa Ikatulong Kalibotan kulang sa kahinguhaan ug gamay ra kaayog kahigayonan sa pag-ugmad sa lig-on ug mauswagong papel sulod sa baligyaanan sa kalibotan nga posibleng kaduhaduhaan gayod ang ilang katakos ingong mga nasod-estado. Ang usa dili gayod makamakmak sa usa ka kagamhanan tungod kay napakyas sa pagsulbad sa mga panginahanglan sa ilang mga molupyo sa dihang ang tibuok nasod kulang sa kahinguhaan nga, ubos sa presenteng kahimtang, kulang ang panalapi aron katagan-an ang paninugdang mga panginahanglan.”

Sa daghang mga nasod ang kahimtang sa ekonomiya nagkadaot. Sa miaging tuig, ang taligawas nga sekretaryo-heneral sa Hiniusang Kanasoran nagtaho: “Ang posisyon sa kadaghanan sa nagkaugmad nga mga nasod sulod sa ekonomiya sa kalibotan nagkadaot sa dugayng panahon. . . . Kapin sa 1 ka bilyon nga tawo ang karon nag-ilaid sa kakabos.”

Unsa na man ang Hinabang sa Laing Nasod?

Nganong ang mauswagong mga nasod dili mohimog labaw pa sa pagtabang? Naghisgot sa epekto sa hinabang sa kawalad-on, ang World Bank’s Development Report miadmitar: “Ang modonar nga nagdahom-ug-balos [naglangkob sa 64 porsiento sa tanang langyawng tabang] . . . mohatag ug tabang tungod sa daghang mga katarongan​—politikanhon, estratehiko, komersiyal, ug makitawhanon. Ang pagpakunhod sa kawalad-on maoy usa lamang sa motibo, ug sagad kana dili mao ang labing hinungdanon.”

Sa laing bahin, bisan pag sa dihang ang mga kagamhanan may kahinguhaan sa pagpaarang-arang sa kahimtang sa kabos, kasagaran dili nila kana buhaton. Sa daghang mga nasod ang suliran mao nga samtang ang lokal nga kagamhanan kinahanglang mohatag ug puloy-anan ug mga serbisyo, ang hataas nga mga ang-ang sa kagamhanan dili mohatag niana ug gahom o salapi sa paghimo niana.

Mga Dakbayan sa Umaabot

Pinasikad sa dagan sa ulahing mga dekada, ang mga eksperto nagdahom ug usa ka hanap nga kaugmaon alang sa dakbayanong kabos diha sa nagkaugmad nga kanasoran. Ang tulin nga pagdaghan sa tawo sa dakbayan, matud nila, mopadayon, ug ang mga kagamhanan dili makaarang sa pagtagana sa kadaghanan sa mga molupyo sa siyudad sa gripo, tangke sa kasilyas, mga imburnal, sementadong kalsada, atiman sa panglawas, ug mga serbisyo sa emerhensiya.

Sa dugang, ang mga balangay pagatukoron sa peligrosong mga dapit, sama sa mga bakilid, bul-oganan sa baha, o hugawng yuta. Sa dugang, ang mga tawo moantos gikan sa sakit ingong sangpotanan sa pagkahuot, makadaot sa panglawas nga mga kahimtang. Sa dugang, ang dakbayanong kabos magkinabuhi ubos sa mapadayonong hulga sa pinugos nga pagpapahawa.

Kini ba nagpasabot nga wala nay paglaom alang sa mga molupyo sa purok sa barongbarong sama sa bata nga may mga kahil nga gihubit sa pagsugod niining panaghisgot? Wala gayod!

Usa ka Dramatikong Kausaban Umaabot

Ang Pulong sa Diyos, ang Bibliya, nagpakita nga usa ka dramatikong kausaban alang sa maayo moabot​—sa dili madugay. Kining kausaban moabot, dili pinaagi sa paningkamot sa tawhanong mga kagamhanan, apan pinaagi sa Gingharian sa Diyos, usa ka langitnong kagamhanan nga sa dili madugay mokontrol sa tibuok yuta.​—Mateo 6:10.

Ubos sa Gingharian sa Diyos, inay makulong diha sa hugawng mga dapit sa timawa ug sa mga purok sa barongbarong, ang mga banay nga diyosnon mopuyo diha sa usa ka paraiso. (Lucas 23:43) Inay sa pagkinabuhi diha sa mapadayonong kahadlok nga papahawaon, ang Bibliya nagaingon nga “sila manglingkod, ang tagsatagsa ka tawo ilalom sa iyang parras ug ilalom sa iyang kahoy-nga-igos, ug walay magahadlok kanila.”​—Miqueas 4:4.

Ilalom sa Gingharian sa Diyos, inay nga mamatay nga bata pa diha sa nagpunsisok nga mga puloy-anan, ang mga tawo “magatukod ug mga balay ug magapuyo niini; ug sila magatanom ug mga kaparrasan ug magakaon sa ilang bunga. . . . Kay maingon sa mga adlaw sa usa ka kahoy mao man ang mga adlaw sa akong katawhan.”​—Isaias 65:21, 22.

Kining mga saara lagmit lisod nimong tuohan, apan makaseguro ka nga sila matuman gayod. Ngano? Tungod kay ang Diyos dili magbakak, ug “sa Diyos walay butang nga dili mahimo.”​—Lucas 1:37; Numeros 23:19.

[Hulagway sa panid 13]

Ilalom sa Gingharian sa Diyos, ang kawalad-on ug mga purok sa barongbarong pagaalid-an sa mga kahimtang sa paraiso