Atong Gipasipad-ang Yutan—Ang Pagdaot Gihimo sa Daghang Dapit
SA HUNYO sa miaging tuig, gihimo ang Earth Summit may kalabotan sa palibot sa Rio de Janeiro, Brazil. Nagkaatol niana, sa sama nga bulan, gipatik sa India Today ang usa ka editoryal nga gisulat sa luyoluyong editor niini nga si Raj Chengappa. Kadto nag-ulohang “Ang Nasamdang Yuta.” Gilarawan sa unang mga parapo niana ang usa ka tin-aw nga hulagway:
“Niadtong 1971 dihang si Edgar Mitchell milupad paingon sa bulan sakay sa Apollo 14, ang iyang unang pagtan-aw sa yuta gikan sa wanang nakapukaw kaniya sa pagpahayag ug dakong kalipay. ‘Ang yuta samag usa ka nagkidlap-kidlap nga alahas nga asul ug puti . . . Giadornohan sa hinayng nagtuyok nga puting mga tabil . . . Samag gamayng mutya diha sa baga itom nga dagat sa misteryo,’ puno sa pagbati nga iyang gitawag pinaagig radyo ang Houston.
“Kawhaag-usa ka tuig sa ulahi, kon si Mitchell ipadalag balik sa wanang, niining higayona nga may espesyal nga antiyohos nga makahimo kaniya sa pagkakita sa dili-makitang mga gas sa atmospera sa yuta, sugaton siya sa lahi kaayong talan-awon. Makakita siya ug dagkong mga buslot diha sa nagapanalipod nga tabon sa ozone ibabaw sa Antartika ug sa Amerika del Norte. Inay usa ka nagkidlap-kidlap nga alahas nga asul ug puti iyang makita ang lubog, hugaw nga yuta nga puno sa itom, nagtuyok nga mga panganod sa carbon dioxide ug asupri.
“Kon kuhaon ni Mitchell ang iyang kamera ug kuhaag mga hulagway ang lasang nga nagtabon sa yuta ug itandi kini sa iyang nakuha niadtong ’71, siya makurat gayod sa gidak-on sa pagkuyos niini. Ug kon buksan niya ang iyang espesyal nga teleskopyo sa pagtabang kaniya nga makita ang hugaw sa katubigan sa yuta, iyang makita ang mga laso nga hilo nga nagkuruskuros diha sa halapad nga yuta ug itom nga mga bola sa alkitran nga nahapin diha sa kadaghanang salog sa dagat. ‘Houston,’ siya motawag unta ug balik pinaagig radyo, ‘unsa bay nabuhat nato sa yuta?’
“Sa pagkatinuod, dili na kinahanglang mobiyahe pa kitag 36,000 ka kilometros [22,000 mi] ngadto sa wanang aron mahibaloan kon unsay atong nabuhat. Karong adlawa, kita makainom, makaginhawa, makabaho ug makakita sa polusyon. Sulod sa 100 ka tuig, ug labi na sa miaging 30 ka tuig, gidala sa mga tawo ang yuta ngadto sa ngilit sa kalaglagan. Pinaagi sa pagpabuga ug hilabihan ka daghang gas nga nagaali-sa-kainit ngadto sa atmospera atong gipukaw ang makadaot nga kausaban sa klima. Ang mga gas nga gigamit sa atong mga reprigeritor ug sa mga air-conditioner karon maoy nakaingon sa pagdiyutay sa nagapanalipod nga ozone layer, nga nagladlad kanato sa kanser sa panit ug nag-usab sa katukoran sa gene diha sa gagmayng mga mananap. Kasamtangan, nadaot nato ang dagkong luna sa yuta, naglaglag sa kalasangan sa gikusgon nga nagapameligro sa kinabuhi, nagpasagad ug yabo sa mga toneladang hilo diha sa mga suba ug nagbubo ug makahilong mga kemikal ngadto sa atong kadagatan.
“Karon labaw sa tanan ang kapeligrohan sa katawhan nagagikan sa kalaglagan sa palibot sa yuta. Ug kini nagkinahanglag tibuok yuta nga kausaban sa paagi ug mga tinamdan aron masanta ang bug-os nga pagkasunog.”
Human giusa-usa paghisgot ang daghang problema nga kinahanglang ikonsentrar sa mga nasod ang pagsulbad sa suliran may kalabotan sa palibot, si Raj Chengappa mihinapos sa iyang editoryal niining mga pulonga: “Kining tanan kinahanglang buhaton nga walay-langan. Kay ang kapeligrohan dili ra sa imong umaabot nga mga anak. Karon na. Ug ania na.”
Busa ang mga doktor o espesyalista sa yuta nagtigom. Naghimog mga komperensiya, nagtanyag ug mga sulbad, apan sila dili magkauyon. Sila naglalisay. ‘Kini walay sakit,’ moingon ang uban. ‘Kini nagpinal na!’ mopatugbaw ang uban. Ang paglalisay misamot, ang mga sulbad nagdaghan, ang mga doktor naglangaylangay, samtang ang pasyente nagakaluya. Walay ginahimo. Kinahanglan pa nila ang dugang pagtuon. Sila mohatag ug mga resita nga dili masunod. Pagkaalaot, ang kadaghanan niana maoy taktika lamang sa pagpalangan aron magpadayon ang paghugaw ug modako ang ganansiya. Ang pasyente wala gayod kapadapati ug tambal, ang iyang sakit nagkagrabe, ang kadaot misamot, ug ang pagpasipala sa yuta nagapadayon.
Ang yuta ug ang kinabuhi diha niana komplikado kaayo, makuti nga pagkalala. Ang milyon-milyong buhing mga linalang nga nag-inagaray sa usag usa gihisgotan ingong balayan sa kinabuhi. Putla ang usa ka hilo, ug ang balayan mosugod sa pagkabadbad. Puklinga ang usa ka domino, ug dinosena pang uban mangatumba. Ang pagpamutol sa tropikal nga kalasangan nagailustrar niini.
Pinaagi sa photosynthesis suyopon sa tropikal nga kalasangan ang carbon dioxide gikan sa hangin ug ibalik ang oksiheno ngadto niana. Moinom kinig daghan kaayong tubig-sa-ulan apan mogamit ug diyutay ra kaayo sa paghimo sa iyang pagkaon. Ang dakong bahin niini ginaresiklo ug balik sa atmospera ingong yamog. Didto kini maghimog bag-ong mga panganod sa ulan alang sa dugang gikinahanglang pag-ulan alang sa tropikal nga kalasangan ug sa minilyong buhing mga tanom ug mga hayop nga ginabuhi niini sa ilalom sa lunhawng pandong niini.
Unya ginapamutol ang tropikal nga kalasangan. Ang carbon dioxide nagpabilin sa itaas nga samag usa ka habol nga nagpugong sa kainit sa adlaw. Diyutayng oksiheno ang madugang sa atmospera alang sa kaayohan sa mga mananap. Diyutayng ulan ang ginaresiklo alang sa dugang pag-ulan. Hinunoa, banlason sa ulan ang mahulog nga yuta ngadto sa mga kasapaan, naagos uban niana ang tabunok nga bahin sa yuta nga gikinahanglan sa pagpatubo pag-usab sa mga tanom. Magkalapok ang mga kasapaan ug mga lanaw, ang mga isda mangamatay. Ang mga balas nga binanlas madala ngadto sa kadagatan ug matabonan ang tropikal nga katakotan, ug kini mangamatay. Minilyong mga tanom ug mga mananap nga niadto nabuhi ilalom sa lunhawng mga dahon nangahanaw, ang kusog nga mga ulan nga niadto nagpatubig sa yuta nagakamenos, ug ang hataas anam-anam nga proseso sa yuta sa pagkahimong disyerto ang mobanos. Hinumdomi, ang dakong Sahara Desert sa Aprika lunhaw kaniadto, apan karon kining kinadak-ang hawan sa balas sa yuta mikuyanap na ngadto sa mga bahin sa Uropa.
Diha sa Earth Summit, gipuwersa sa Tinipong Bansa ug sa ubang sapiang mga nasod ang Brazil ug ang ubang pobre nga mga nasod aron mohunong sa pagpamutol sa ilang tropikal nga kalasangan. “Ang Tinipong Bansa nangatarongan,” sumala sa gitaho diha sa New York Times, “nga ang kalasangan, ilabina ang tropikal nga kalasangan, ginapamutol sa makapabalakang gikusgon diha sa pobre nga kalibotan ug nga ang planeta sa katibuk-an mao ra ang alkansi. Ang kalasangan, kini nangatarongan, maoy tibuok yuta nga kabtangan nga nagatabang sa pagkontrolar sa klima pinaagi sa pagsuhop sa nagaali-sa-kainit nga carbon dioxide ug mao ang pundohanan sa dakong bahin sa buhing mga espisye sa kalibotan.”
Ang pobre nga mga nasod dalidali nga miakusar sa T.B. sa pagkasalingkapaw. Sumala sa The New York Times, sila “nasuko sa ilang giisip nga usa ka pagsulay sa pagwagtang sa ilang soberanya pinaagi sa mga nasod nga dugay nang namutol sa ilang kaugalingong mga kahoy alang sa ganansiya apan karon buot ipapas-an ang mabug-at nga palas-anon sa tibuok-yuta nga pagtipig sa kalasangan diha sa mga nasod nga naglisod sa ekonomiya.” Usa ka diplomata sa Malaysia prangka nga miingon: “Dayag nga wala namo tipigi ang among kalasangan alang kanila nga nakapuo na sa ilang kaugalingong kalasangan ug karon naningkamot sa pag-angkon sa among kalasangan ingon nga bahin sa kabilin sa katawhan.” Sa Amihanan-kasadpang Pasipiko, ang Tinipong Bansa aduna na lamay nahibiling 10 porsiento sa iyang daan nang tropikal nga kalasangan, ug padayon gihapon kining ginapamutol, apan gusto niya nga ang Brazil, nga aduna pay 90 porsiento sa kalasangan sa Amazon, mohunong sa tanang pagpamutol.
Kadtong nagwali sa uban, ‘Ayawg puoha ang inyong kalasangan,’ samtang ilang ginapuo ang ilang kalasangan, makapahinumdom sa gihubit sa Roma 2:21-23: “Apan, ikaw nga nanudlo sa uban, dili ba usab nimo tudloan ang imong kaugalingon? Ikaw, nga nagwali ‘Ayaw pagpangawat,’ nagapangawat ka ba? Ikaw, nga nagaingon ‘Ayaw pagpanapaw,’ nagapanapaw ka ba? Ikaw, nga gingil-aran sa mga idolo, nagapangawat ka ba sa mga templo? Ikaw, nga nagpasigarbo sa kasugoan, nagpakaulaw ka ba sa Diyos pinaagi sa paglapas sa Kasugoan?” O kon bahin sa kalikopan, ‘ikaw, nga nagawali, “Tipigi ang inyong kalasangan,” nagapamutol ba sa inyong kalasangan?’
Ang suod nga nalangkit sa kalaglagan sa kalasangan mao ang kabalaka labot sa pag-init sa tibuok yuta. Ang mga dynamics sa kemika ug sa temperatura komplikado, apan ang kabalaka nasentro ilabina sa usa ka kemikal diha sa atmospera, ang carbon dioxide. Kini ang pangunang hinungdan sa pag-init sa yuta. Ang mga tigdukiduki sa Byrd Polar Research Center mitaho sa miaging tuig nga ang “tanang tungatunga- ug ubos-ug-gihabugong mga bukid nga yelo karon nagakatunaw ug nagakagamay—ang pipila niini may pagkakusog—ug nga ang rekord sa yelo nga anaa niining mga bukid nga yelo nagpakita nga ang miaging 50 ka tuig maoy labing mainit kay sa bisan unsang 50-tuig nga yugto” nga narekord. Ang diyutay nga carbon dioxide nagkahulogag mas bugnaw nga klima; ang daghan kaayo niini nagkahulogag pagkatunaw sa mga icecap sa polo ug sa mga bukid nga yelo ug magpabaha sa mga siyudad nga anaa sa baybayon.
Mahitungod sa carbon dioxide ang India Today miingon:
“Tingali naglangkob lamang kini ug gamayng bahin sa mga gas sa atmospera: 0.03 porsiento ang bug-os nga gidaghanon. Apan kon walay carbon dioxide, ang atong planeta mahimong sama ka tugnaw sa bulan. Pinaagi sa pag-ali sa kainit nga moalisngaw gikan sa ibabaw sa yuta, kontrolahon niini ang temperatura sa yuta sa kainiton nga makasustiner ug kinabuhi nga 15 grado celsius. Apan kon kini modaghan kaayo, ang yuta mahimong usa ka higanteng sauna bath.
“Kon husto ang impormasyong ginahatag sa mga estasyon nga naniid sa klima sa tibuok yuta, nagdugang ang panginahanglan nga hatagan kana ug kasulbaran. Nakaagi ang mga tuig sa ’80 ug unom sa pito ka labing init nga mga ting-init sukad gisugdan ang pagrekord sa klima sa mga 150 ka tuig sa miagi. Ang dayag nga tagsala: ang 26-porsiento nga pagdaghan sa carbon dioxide diha sa atmospera kay sa gidaghanon sa wala pa ang kausaban sa industriya.”
Ang gituohang tinubdan mao ang 1.8 ka bilyong tonelada sa carbon dioxide nga ginabuga tuig-tuig tungod sa pagsunog sa mga sugnod nga fossil. Ang gilaomang tratado nga maghimog dugang pagkontrolar sa mga pagpabuga sa carbon dioxide gipahuyang sa dili pa dugayng Earth Summit nga kini gitaho nga “mipataas sa temperatura” sa mga tigpaniid sa klima didto. Usa kanila miinit kaayo nga siya miingon: “Dili gayod kita makapadayon sa paglihok nga normal. Dili-ikalalis ang kamatuoran nga ang pundo nga gas sa tibuok-yuta dili na timbang. Kinahanglang aduna gayoy himoon kay kon dili kita makabaton sa dili madugay ug milyon-milyong mga kagiw sa kalikopan.” Ang iyang gipasabot mao ang mga tawo nga mokalagiw gikan sa ilang gilunopang mga pinuy-anan.
Ang laing dinaliang isyu mao kanang gitawag nga mga buslot nga makita diha sa ozone layer nga nagapanalipod sa yuta gikan sa makakanser nga mga silaw nga ultraviolet. Ang pangunang tagsala mao ang CFC (chlorofluorocarbons). Kini gigamit diha sa mga reprigeritor, air-con, ug mga substansiya sa paghinlo ug ingong blowing agents sa paggamag plastik nga mga foam. Diha sa kadaghanang nasod kini ginapabuga gihapon sa mga isprey nga aerosol. Dihang makaabot kini sa stratosphere, daoton kini sa silaw sa adlaw nga ultraviolet, ug mogawas ang lunsay nga chlorine, ang matag atomo makalaglag ug labing menos 100,000 ka molekulang ozone. Ang mga buslot, mga lugar nga kusog nga nagkadiyutay ang gidaghanon sa ozone, mabilin diha sa ozone layer, sa Antartika ug sa Amihanang mga latitud, nga nagpasabot nga dugang mga silawng ultraviolet ang moabot sa yuta.
Patyon niining mga silawa ang gagming kaayong hayop ug tanom diha sa katubigan ug ang krill, nga mao ang unang bahin sa sistema sa pagkan-anay sa kadagatan. Mahitabo ang mga mutasyon sa mga molekula sa DNA nga nasudlan sa genetikong kodigo sa kinabuhi. Ang mga tanom maapektohan. Ang mga silaw mopahinabog mga katarata sa mata ug kanser sa panit sa tawo. Sa dihang nadiskobrehan sa mga tigdukiduki sa NASA nga baga kaayo ang chlorine monoxide ibabaw sa mga rehiyon sa Tinipong Bansa, Canada, Uropa, ug Russia, usa sa mga tigdukiduki miingon: “Ang tanan angay mabalaka niini. Grabe pa kini kay sa among gihunahuna.” Si Lester Brown, presidente sa Worldwatch Institute, mitaho: “Ang mga siyentipiko nagbanabana nga ang kusog nga pagdiyutay sa ozone layer sa amihanang hemisperyo mopahinabog dugang 200,000 ka kamatayon sa US lamang tungod sa kanser sa panit sa mosunod nga 50 ka tuig. Sa tibuok-kalibotan, milyon-milyong kinabuhi ang nameligro.”
Ang panagkadaiya sa kinabuhi, ang paghupot kutob sa mahimo nga padayong magkinabuhi ang kadaghanang tanom ug mga hayop diha sa ilang kinaiyanhong pinuy-anan, mao ang lain nga gikabalak-an karon. Ang magasing Discover nagpatik ug usa ka kinutlo gikan sa bag-ong libro sa biyologo nga si Edward O. Wilson nga The Diversity of Life, nga niini iyang gilista ang pagkapuo sa libolibong mga espisye sa mga langgam, isda, ug mga insekto, ingon man sa mga espisye nga gilantaw nga walay-bili: “Ang kadaghanan sa nangawagtang nga mga espisye mao ang mycorrhizal fungi, ang nag-inagaray nga mga organismo nga motabang sa pagsuyop sa mga sustansiya gikan sa mga sistema sa ugat sa mga tanom. Ang mga ekologo dugay nang nahibulong kon unsa unyay mahitabo sa mga sistema sa ekolohiya sa yuta kon kini nga mga fungi mangawagtang, ug mahibaloan nato kana sa dili madugay.”
Diha sa libro nangutana usab si Wilson ug unya gitubag kining pangutanaha bahin sa kahinungdanon sa pagluwas sa mga espisye:
“Unsa kon mapuo ang pipila ka espisye, bisan pag mawagtang ang katunga sa tanang mga espisye sa Yuta? Tugoti ako sa pag-ihap sa mga paagi. Ang bag-ong mga tuboran sa siyentipikanhong impormasyon mawala. Madaot ang dako kaayong potensiyal sa biyolohikal nga bahandi. Ang wala pa maugmad nga mga medisina, pananom, tambal, troso, lanot, pulp, tanom nga nagapasig-uli sa yuta, mga kapuli sa petrolyo, ug ubang mga produkto ug mga kaayohan dili na madiskobrehan. Anad ang uban sa pagbale-wala sa gagmay ug wala-hiilhi, sa mga insekto ug sa mga sagbot, nakalimot nga ang dili-iladong anunugba gikan sa Latin Amerika nakaluwas sa sibsibanan sa Australia gikan sa sobra ka daghang kaktus, nga ang pulahong komentang nagataganag tambal alang sa Hodgkin’s disease ug sa sakit sa pagkabata nga lymphocytic leukemia, nga ang panit sa Pacific yew nagatanyag paglaom sa mga biktima sa kanser sa obaryo ug sa suso, nga ang kemikal gikan sa laway sa alimatok makatunaw sa pagpanibug-ok sa dugo sa panahon sa operasyon, ug daghan pang uban sa taas nang listahan ug nabantog bisan pag diyutayng panukiduki ra ang ginahimo niini aron madiskobrehan ang mga tambal gikan sa mga tanom o mananap.
“Sa pagpalandong niini sayon kaayong makalimtan ang mga serbisyo nga nahatag sa mga sistema sa ekolohiya sa katawhan. Kini nagapatabunok sa yuta ug nagahimo sa hangin nga atong ginahanggab. Kon wala kini nga mga kaayohan ang paglungtad sa tawhanong rasa sa yuta lisod ug mubo.”
Sama sa kasagarang panultihon—nga nadaan na sa sigeg gamit tungod kay tukma kaayo—ang gihisgotan nga impormasyon wala ra sa kumingking. Kanus-a ba matapos ang pagpasipala sa yuta? Ug kinsa ba ang motapos niana? Tubagon kini sa sunod nga artikulo.
[Blurb sa panid 4]
Ang dakong Sahara Desert sa Aprika lunhaw kaniadto
[Blurb sa panid 5]
‘Ikaw, nga nagawali, “Tipigi ang inyong kalasangan,” nagapamutol ba sa inyong kalasangan?’
[Blurb sa panid 5]
Diyutay kaayong carbon dioxide—mas bugnaw ang klima
Sobra niini—matunaw ang mga bukid nga yelo
[Blurb sa panid 6]
“Unsa kon mangawagtang ang pipila ka espisye?”
[Blurb sa panid 6]
Kon walay mga mikroorganismo, ang paglungtad sa tawhanong rasa sa yuta mubo ug lisod
[Mga hulagway sa panid 7]
Tropikal nga kalasangan sa Amazon, sa orihinal nga katahom niini
Dugang mibaga nga tropikal nga kalasangan, human nga gipasipad-an sa tawo
[Credit Lines]
Abril Imagens/João Ramid
F4/R. Azoury/Sipa
[Hulagway sa panid 8]
Makahilong kemikal nga basura naghugaw sa hangin, tubig, ug yuta
[Credit Line]
Feig/Sipa