Masagubang ba sa Siyensiya ang mga Hagit sa Ika-21ng Siglo?

“Sa pagkakaron adunay dili-mabangbang siyentipikanhong pamatuod nga nagpaila nga ang Inahang Yuta dili na gayod makaagwantag dugay sa iyang walay-pagtagad, gahig-ulong mga anak.”​—The European, Marso 19-25, 1992.

ANG mga ekologo sa mausbawon nagtuo nga ang hulga sa yuta, nga halayo sa pagkagamay lang nga butang, maoy seryoso ug takos pagatagdon. Sa pagkamatuod, sila nag-ingon nga hinungdanon ang dinaliang aksiyon kon gustong malikayan ang katalagman. “Wala na kita ing mga kaliwatan,” matud sa presidente sa Worldwatch Institute sa hinapos sa katuigang 1980. “Mga tuig na lang ang nabilin kanato, nga mahimong sulayan ang pagbali sa mga butang.”

Ang mga editor sa librong 5000 Days to Save the Planet maoy labawng espisipiko niadtong 1990 sa dihang sila mipublikar sa ilang libro. Sukad niadtong panahona ang ilang paubos nga pag-ihap nagpadayon. Ang nahibiling panahon sa pagluwas sa planeta, sumala sa ilang gitagal, karon hapit na gayod sa markang 4,000 ka adlaw. Ug sa pagbanagbanag sa ika-21ng siglo, gawas kon may tagsaong butang mahitabo sa kasamtangan, ang ihap mous-os na sa mga 1,500 ka adlaw.

Unsang dili kasagarang hugpong sa mga kahimtang ang nakapahinabo niining dayag nga kapeligrohan? Unsang mga hagit ang gidala sa umaabot nga siglo?

Walay Kakulang sa mga Suliran

Ang mahigugmaon-sa-kalinaw nga mga tawo nalipay kay natapos na ang Bugnawng Gubat. Apan ang hagit sa pagkab-ot ug pagmintinar sa kalinaw sa kalibotan tinuod usab. Si Presidente Mitterrand sa Pransiya, nga nagdiskurso niadtong Enero 1990 mahitungod sa mga suliran sa Uropanhong panaghiusa, miingon: “Kita mitalikod sa usa ka dili makiangayon apan lig-ong kalibotan, alang sa usa ka kalibotang atong gilaoman nga mas makiangayon, apan sa walay duhaduha mas huyang.” Ug ang The European misulat: “Ang bili sa kagawasan [sa kanhing mga nasod Sobyet] mao ang nagtubong kahuyang, nga nakadugang pa sa riyesgo sa nukleyar nga gubat, bisan tuod menos pa gihapon kini.”

Sa pagkatinuod, ang pila ka hagit nga giatubang karon sa kalibotan wala gayod mailhi sa pagsugod sa Bugnawng Gubat. Kana maoy sama sa giingon sa 5000 Days to Save the Planet: “Halos kalim-an ka tuig nga miagi ang kalikopan sa kalibotan sa dakong bahin balanse pa. . . . Ang kalibotan maoy usa ka dapit nga dako, maanindot ug gamhanan; sa unsang paagi madaot nato kini? Karong adlawa kita giingnan nga ang atong planeta nameligro, nga kita nagadaot ug nagahugaw padulong sa tibuok-kalibotang kalaglagan.”

Ang giingong kinaiyanhong mga katalagman​—mga baha, bagyo, linog, pagbuto sa bolkan​—nagkahitabo sa tanang dapit. Kon unsa ka dako ang tulubagon sa tawo sa pagdaot sa kalikopan tingali dili tino. May ebidensiya nga ang nagapanalipod nga hut-ong sa ozone sa pila ka dapit kuyaw na ang kanipison. Ang mga kausaban sa klima nga makapahinabog mga trahedya, pasidaan karon sa pila ka siyentipiko, mahimong mohampak sa kalit inay kay inanay nga maugmad.

Ang kanser, sakit sa kasingkasing, mga suliran sa pagsirkular sa dugo, ug daghan pang ubang mga sakit dugay nang naghagit sa mga kahanas sa medikal nga propesyon. Walay sapayan sa mga tuig sa kauswagang medikal, kining mga sakita makapatay gihapon. Sa Uropa lamang, gibanabanang 1,200,000 ka tawong mamatay sa kanser kada tuig, hapit 65 porsiento nga labaw pa kay sa miaging dekada. Tungod sa mga kakuyaw sa bag-ong hampak​—ang AIDS, nga mas menos ang namatay—​kining daghang kamatayon kada tuig kasagarang wala himatikdi.

Laing hagit: Sa walay 200 ka tuig, ang populasyon sa kalibotan mitubo gikan sa usa ka bilyong tawo ngadto sa mga lima ug tunga ka bilyon. Bisan pa sa pag-us-os ning ulahi sa tinuig nga gikusgon sa pagtubo, ang pila nagkalkulo nga sa tuig 2025, ang populasyon sa kalibotan tingali mosobra na sa walo ka bilyon, ug sa tuig 2050 kana momarkag hapit sa napulo ka bilyon. Asa man mopuyo kining tanang tawo? Unsay ilang kaonon? Usa ka taho sa HK nga giluwatan niadtong 1991 nagbanabana nga usa ka bilyong tawo nagkinabuhi na sa hilabihang kakabos, nga ang ilang mga kinabuhi “tiniman-an gayod sa malnutrisyon, kawalay-alamag ug sakit nga ubos kaayo sa kahubitan sa tawhanong dignidad.”

Si Paul R. Ehrlich, propesor sa mga pagtuon sa populasyon sa Stanford University sa Tinipong Bansa, mimatikod sa labihang kadako niining sulirana, nga miingon: “Samtang ang hinobrang populasyon sa kabos nga mga nasod makiling sa paghupot kanila sa kawalad-on, ang hinobrang populasyon sa datong mga nasod makiling sa pagdaot sa katakos sa tibuok planeta sa pagsuportar sa kinabuhi.”

Ang posibilidad nga ang gihisgotan nang mga hinungdan​—o uban pa sama sa pag-abuso sa droga, kakulang sa balay, krimen, ug rasanhong mga away—​basin sa duol nga umaabot mopatunghag tibuok-kalibotang kalaglagan naghatag hinungdan sa tinuod nga kabalaka. Tin-aw ang hagit. Kon unsaon pagsagubang niana maoy dili tin-aw.

Pagpangitag mga Paagi sa Pagsagubang

Bisan pa niana, tungod sa kaseryoso sa mga suliran, ang mga kagamhanan, nga nagkadaiya ang sukod sa pagkadinalian, nagapangitag mga sulbad. Pananglitan, bahin sa kalikopan, ang kinadak-ang ekolohikanhong panagtigom sukad gihimo sa miaging Hunyo sa Rio de Janeiro. Ang gipaluyohan sa HK nga Earth Summit maoy ikaduha sa iyang matang, nga misunod sa gihimo niadtong 1972 sa Stockholm, Sweden. Niadtong panahona usa ka iladong politikong Aleman miingon: “Kining komperensiyaha mahimong usa ka lisoanang punto sa kaugmaon sa planeta.”

Dayag, ang 1972 nga tigom wala makakab-ot sa mga pagdahom. Si Maurice F. Strong, ang pangunang organisador sa 1972 ug sa 1992 nga mga komperensiya, miangkon: “Kita nakakat-on gikan sa 20 ka tuig sukad sa Stockholm nga ang mga lagda maylabot sa kalikopan, nga mao ang bugtong tinuod nga gahom nga nabatonan sa mga ahensiya sa kalikopan, importante apan dili pa igo. Kana kinahanglang pagaubanan sa hinungdanong mga kausaban sa nagpahiping mga panukmod alang sa atong ekonomikanhong pamatasan.”

Hinuon, ang 1992 nga komperensiya ba mapamatud-ang mas malamposon sa pagkab-ot niining “hinungdanong mga kausaban” kay sa niadtong 1972? Ug kon dili, makaarang pa kaha ang atong planeta sa sunod 20 ka tuig, sa 2012, sa pag-abiabi sa lagmit ikatulong Earth Summit?

Nag-atubang sa Iyang Kinadak-ang Hagit

Ang mga tawo sa linangkob dugang ug dugang nahimong walay pagtuo sa katakos sa relihiyon ug politika sa pagsulbad sa mga suliran sa kalibotan. Apan kon dili relihiyon, kon dili politika, unsa ang makasagubang sa seryosong mga hagit sa ika-21ng siglo?

Usa ka brosyur nga gipublikar sa German Federal Ministry for Research and Technology naghatag katin-awan niining pangutanaha. “Ang pagsulbad niining mga sulirana nagkinahanglan ug politikanhong mga estratehiya nga makatabang dili lang sa paglikay sa dugang mga kausaban nga ipahinabo sa tawo apan usab sa pagpugong sa negatibong mga sangpotanan sa tibuok-yutang mga kausaban. Tungod sa kakuti sa mga suliran nga giatubang nato, ang maayong politikanhong mga desisyon mahimong posible lamang kon pinasikad sa lig-ong siyentipikanhong mga diskobre ug kasaligang mga sumbanan sa pagtagna. Morag kini lang ang paagi aron malikayan ang gastoso o gani dili-tilinguhaon ug malaglagong mga kaugmaran. Ang pagtagana niining impormasyona mao ang kinadak-ang hagit sa siyentipikanhong komunidad sa pagkakaron.”

Ang siyensiya nakaatubang na ug dagkong mga hagit kaniadto ug nakasagubang niana, sa labing menos sa usa ka sukod. Sa gihapon, dili sayop ang pagpangutana kon kaha masagubang ba sa siyensiya ang tagsaong mga hagit nga gidala sa ika-21ng siglo. May pasikaranan ba alang sa pagkamalaomon?

Ang Pagmata! nalipay sa pagpahibalo sa usa ka panaghisgot niining seryosong mga butang, nga pagakobrehan sa serye sa mga artikulo sugod niining isyuha. Ang Bahin 1 nagsunod.

[Mga hulagway sa panid 4]

Unsay mahimo sa siyensiya mahitungod sa polusyon, sakit, ug sobrang populasyon?

[Credit Lines]

Letrato sa WHO ni P. Almasy

Letrato sa WHO ni P. Almasy