“Oh, Jehova, Hupting Maunongon ang Akong Dalagita!”
AKO natawo sa 1930 sa Alsace, Pransiya, diha sa usa ka pamilya nga mahigugmaon sa arte. Sa magabii, si Papa, nga maglingkod sa iyang sopa, magbasa ug mga libro bahin sa geograpiya o sa astronomiya. Ang akong iro natulog sa iyang tiilan, ug isugilon ni Papa kang Mama ang iyang nabasahan samtang si Mama naggansilyo alang sa iyang pamilya. Gikawilihan ko gayod kadtong mga gabhiona!
Ang relihiyon adunay dakong bahin sa among mga kinabuhi. Kami maoy debotadong Katoliko, ug ang mga tawo nga nakakita kanamo nga manimba sa Dominggo sa buntag moingon: “Alas nuybe na. Ang pamilyang Arnold nagpaingon na sa simbahan.” Adlaw-adlaw sa dili pa moadto sa eskuylahan, mosimba ako. Apan tungod sa salawayong paggawi sa pari, gidid-an ako ni Mama sa pagsimba nga mag-inusara. Sayis ang akong edad niadtong higayona.
Human nakabasa ug tulo lamang ka pulyeto sa Bibelforscher (Mga Estudyante sa Bibliya, nga karon nailhang mga Saksi ni Jehova), misugod ang akong inahan sa pagsangyaw sa balay ug balay. Nasuko si Papa niadto. Iyang gibaod nga walay relihiyosong panaghisgot ang himoon diha sa akong atubangan. ‘Walay pagbasa nianang walay hinungdang basahon!’ Apan madasigon kaayo si Mama bahin sa kamatuoran nga siya midisider nga basahan ako ug pipila ka bahin sa Bibliya. Siya nakabaton ug Katoliko nga bersiyon sa Bibliya ug mobasa niana kada buntag nga dili maghisgot bahin niana, sa pagsunod kang Papa.
Usa ka adlaw iyang gibasa ang Salmo 115:4-8: “Ang ilang mga diyosdiyos mao ang salapi ug bulawan, binuhat sa mga kamot sa mga tawo. . . . Ang nanagbuhat kanila mahisama kanila, ingon man kadtong tanan nga nagasalig kanila.” Iyang gilangkit kini sa ikaduhang sugo, nga nag-ingon: “Dili ka magbuhat ug usa ka linilok nga larawan.” (Exodo 20:4-6) Mibangon dayon ako ug giguba nako ang akong personal nga altar sa akong kuwarto.
Moadto ako sa eskuylahan ug akong ipakigbahin ngadto sa akong Katolikong mga kauban sa klase ang akong adlaw-adlaw nga pagbasa sa Bibliya. Nakahatag kinig kagubot sa eskuylahan. Kasagaran sunodsunoron ako sa mga bata ug tawgon akong “baho nga Hudiyo!” Kana nahitabo sa 1937. Tungod niini giusisa sa akong amahan ang akong nakat-onan. Mikuha siya mismo ug libro nga Creation, nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova. Iyang gibasa kana ug nahimo siyang usa ka Saksi!
Sa dihang nakasulod ang mga sundalong Aleman sa Pransiya diha sa utlanan sa Belgium, misugod kami sa pagkakita ug mga swastika diha sa mga bandera sa ibabaw sa mga simbahan, bisag ang banderang Pranses nagkayabkayab pa ibabaw sa city hall. Gisira sa mga Pranses ang among Kingdom Hall ug gidili ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova, ug kami nagtrabaho na sa tago sa dihang miabot ang mga Aleman. Apan ang paningkamot sa pagpukan sa mga Saksi misamot. Duha ka tuig sa ulahi, sa edad 11, ako gibawtismohan.
Sa milabay ang usa ka bulan, sa Septiyembre 4, 1941, sa alas-dos sa hapon, mibagting ang timbre sa pultahan. Panahon kadto sa pag-abot ni Papa gikan sa trabaho. Mitindog ako, gibuksan ang pultahan, ug migakos kaniya. Usa ka tawo sa iyang likod misinggit, “Heil Hitler!” Mibulag ako sa paggakos, unya akong naamgohan nga ang tawo nga akong gigakos sundalo diay nga SS! Ila akong gipasulod sa akong kuwarto ug upat ka oras nga ilang gisukitsukit ang akong inahan. Sa milakaw na sila, usa kanila misinggit: “Dili na nimo igkita pag-usab ang imong bana! Mao usab kanay mahitabo kanimo ug sa imong anak!”
Gidakop si Papa niadtong buntaga. Diha sa iyang bulsa mao ang iyang suweldo sa bulan. Gisira sa SS ang iyang kuwenta sa bangko ug wala hatagi ang akong inahan ug tarheta alang sa panarbaho—usa ka importanteng dokumento aron makakitag trabaho. Ang ilang polisa karon mao: “Gidili ang pagpanginabuhi alang niadtong mga ulora!”
Paglutos sa Eskuylahan
Niining higayona ang mga kalisod sa eskuylahan misamot. Matag abot sa magtutudlo sa klase, ang tanang 58 ka estudyante motindog nga pinaisa ang kamot ug moingon, “Heil Hitler.” Inig-abot sa pari alang sa relihiyosong edukasyon, siya mosulod ug moingon, “Heil Hitler—bulahan ang usa nga nagaabot sa ngalan sa Ginoo.” Ang klase motubag, “Heil Hitler—Amen!”
Midumili ako sa pag-ingon, “Heil Hitler,” ug nakaabot kini sa direktor sa eskuylahan. Dihay sulat nga pasidaan nga nag-ingon: “Usa ka estudyante wala mosunod sa mga balaod sa eskuylahan, ug kon walay himoong kausaban sulod sa usa ka semana, kining estudyanteha papahawaon sa eskuylahan.” Gihisgotan sa ubos nga kining sulata kinahanglang basahon nako, si Simone Arnold, atubangan sa kapin sa 20 ka klase.
Miabot ang adlaw sa dihang gipatawag ako sa atubangan sa akong klase aron ipahibalo ang akong desisyon. Gihatagan ako sa direktor ug dugang lima ka minuto sa pagsaludo o sa pagdala sa akong mga gamit sa eskuylahan ug sa pagpahawa. Kadtong lima ka minutos sa orasan daw walay kataposan. Nangluya ang akong mga tuhod, ang akong ulo mibatig kapuno, ang akong dughan mikubakuba. Ang kahilom sa tibuok klase natugaw sa taliis nga “Heil Hitler,” duyog sa tibuok klase nga gisubli kini tulo ka higayon. Midagan ako ngadto sa talad-sulatanan, gikuha ang akong mga gamit, ug midagan.
Sa pagkasunod Lunes, mibalik ako sa eskuylahan. Ang direktor miingon nga makabalik ako sa kondisyon nga dili nako isulti kang bisan kinsa kon nganong gipalagpot ako. Ang akong mga kauban sa klase lain ug pagtagad kanako, gitawag ako nga kawatan, delingkuwente nga bata, nga nag-ingon nga mao kanay hinungdan nga ako gipalagpot. Dili nako ikasulti ang tinuod nga hinungdan.
Gipalingkod ako sa likod sa klase. Ang batang babaye nga sunod nako nakaamgo nga wala ako mosaludo. Abi niya nga sakop ako sa Pranses nga pundok nga nagbatok kang Hitler sa tago. Gipatin-aw ko kaniya kon nganong midumili ako sa pagsultig heil Hitler: “Sumala sa Buhat 4:12, ‘Walay kaluwasan pinaagi kang bisan kinsa pa nga lain, kay walay bisan unsa pang lain nga ngalan sa silong sa langit nga gikahatag ngadto sa mga tawo nga pinaagi niini kita maluwas.’ Si Kristo lamang ang atong Manluluwas. Sanglit ang ‘heil’ nagkahulogan nga ang kaluwasan maoy pinaagi sa usa ka tawo, ako dili makahimo sa pagpahinungod niini nga kaluwasan ngadto sa kang bisan kinsa nga tawo, lakip na si Hitler.” Kini nga batang babaye ug ang iyang inahan misugod sa pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova ug nahimo silang mga Saksi!
Tago nga Kalihokan
Sulod niining panahona, kami nagpadayon sa tago nga pagsangyaw. Mangadto kami sa unang Dominggo sa matag bulan sa usa ka dapit sa kabukiran diin among madawat ang Pranses nga edisyon sa Ang Bantayanang Torre aron hubaron kini sa Aleman. Si Mama naghimog espesyal nga bakos nga garter nga adunay sekreto nga bulsa aron akong madala Ang Bantayanang Torre. Usa ka adlaw gipahunong kami sa duha ka sundalo ug gidala ngadto sa usa ka umahan sa bukid, diin kami girekisa. Gihilantan kaayo ako nga ila akong gipahigda sa dagami, ug tungod niini, wala gayod nila makita Ang Bantayanang Torre. Sa usa ka paagi o sa lain, daw kanunay ako nga giluwas ni Jehova.
Usa ka adlaw nakadawat ako ug tawag sa pag-adto sa usa ka “sikyatrista.” Duha ka SS diay kadto. Ang ubang mga anak sa Saksi didto usab. Ako ang kataposan nga gipatawag. Ang duha ka “doktor” naglingkod sa luyo sa lamesa, naglingkod ako nga nag-atubang sa sulaw kaayo nga kahayag diha sa akong nawong, ug misugod ang pagsukitsukit. Gisukna ako sa usa ka “doktor” ug mga pangutana bahin sa geograpiya o sa kasaysayan, apan sa wala pa ako makatubag, ang lain nagpatugbaw ug mga pangutana bahin sa tago nga buluhaton. Nangutana usab siya sa mga ngalan sa ubang mga Saksi. Hapit na ako nga motubag dihang sa kalit lamang nabalda sa usa ka tawag sa telepono ang ilang pagsukitsukit. Pagkakatingalahan gayod sa pag-abot kanunay sa tabang ni Jehova!
Sa usa ka higayon ang among klase sa eskuylahan napili sa pag-adto sa kampong bansayanan sa Kabatan-onan ni Hitler sa duha ka semana. Wala gayod nako sultihi si Mama bahin niana. Dili nako buot nga pas-anon niya ang responsabilidad bahin sa akong desisyon sa dili pag-adto didto. Sa adlaw una pa mogikan, gipasidan-an ako sa direktor sa eskuylahan: “Sa Lunes kon wala ka pa sa estasyon sa tren o sa akong opisina, ipadakop ti ka sa polis!”
Busa sa Lunes sa buntag miagi ako sa estasyon sa tren paingon sa eskuylahan. Gitawag ako sa tanan nakong mga kauban sa klase sa pag-uban kanila, apan nakahukom ako sa pag-adto sa opisina sa direktor. Naulahi ako sa pag-abot didto, busa nagtuo siya nga nakalakaw na ako duyog sa uban diha sa tren. Nasuko kaayo siya sa dihang nakakita nako. Gidala niya ako sa iyang saringan ug gipaantos niya ang tibuok klase sa daghang oras. Pananglitan, iyang tawgon ang matag bata atubangan sa klase, ug imbes itunol kanila ang ilang notbok, iyang ihapak kini sa ilang nawong. Iya akong itudlo ug moingon: “Siya ang responsable niini!” Naningkamot siya aron masuko kanako ang 45 ka bata, nga diyes anyos lamang ang edad. Apan sa pagkatapos sa klase, sila miduol nga gipahalipayan ako tungod kay nagpabilin ako sa pagdumili sa pag-awit ug mga awit sa militar.
Sa ulahi natudlo ako sa paglainlain sa papel, sa mga lata, ug mga bukog. Wala ako mosugot, sanglit ang mga lata gigamit alang sa katuyoan sa militar. Gibunalan ako ug nawad-ag panimuot. Sa ulahi gitabangan ako sa akong mga kauban sa klase nga makatindog.
Sa mibalik ako sa eskuylahan, nakurat ako sa pagkakita sa tanang klase nga nagtindog sa lagwerta libot sa tukon sa bandera, duolan sa 800 ka bata. Gibutang ako sa tunga. Ang taas nga katin-awan bahin sa kagawasan ug ang dangatan sa mga mabudhion gihatag, nga gisundan sa tulo ka singgit nga Sieg heil! (kadaogan ug kaluwasan). Ang nasodnong awit giawit samtang ako tuskig nga nagbarog ug nangurog. Gitabangan ako ni Jehova; nakapabilin ako sa akong integridad.
Gikinahanglan ko ang pagpaluyo. Tungod sa baroganan sa akong ginikanan ug sa akoa, gidakop ako, gihusay sa korte, ug gisentensiyahan sa huwes ngadto sa “eskuylahan sa pagreporma.” Ang huwes miingon nga ‘siya gipadako sa mga pagtulon-an sa International Bible Students Association, kansang mga pagtulon-an gidili sa balaod, ug siya mahimong daotan nga tawo ug peligroso sa uban.’ Makalilisang nga kasulayan kadto alang kanako, nga karon 12-anyos na ang edad, diha niadtong makahahadlok nga lawak sa korte! Sa ulahi, sa misulod sa among aparment, nakita nako ang akong mga senina diha sa katre ug usa ka sulat nga nag-ingon: “Gihangyo si Simone Arnold sa pagpresentar sa iyang kaugalingon diha sa estasyon sa tren ugma sa buntag.”
Paingon sa Eskuylahan sa Pagreporma
Sa pagkasunod buntag si Mama ug ako didto sa estasyon sa tren. Gikuha ako sa duha ka babaye. Diha sa tren gisubli ni Mama ang iyang tambag sa akong paggawi. “Magmanggitahuron kanunay, magmalulot, ug magmalumo, bisan pag mag-antos sa inhustisya. Ayaw gayod pagsinubirbiya. Ayaw pagritubar o pagsubisubi. Hinumdomi, ang pagpabiling malig-on walay kalabotan sa pagkagahig-ulo. Edukasyon kini kanimo alang sa umaabot nga kinabuhi. Kabubut-on ni Jehova nga antoson nato ang mga pagsulay alang sa atong umaabot nga kaayohan. Andam ka na kaayo niana. Mahibalo kang manahi, moluto, manglaba, ug sa pag-areglar ug tanom. Usa na ikaw karon ka batan-ong dalaga.”
Human sa lima ka oras nga biyahe sa tren, miabot kami sa repormatoryo. Niadtong gabhiona ako ug si Mama miluhod, miawit ug usa ka awit sa Gingharian bahin sa paglaom sa pagkabanhaw, ug nag-ampo. Sa usa ka malig-on nga tingog, nangamuyo si Mama alang kanako: “Oh, Jehova, hupting maunongon ang akong dalagita!” Sa kataposang higayon, gipakatulog ako ni Mama ug gihalokan.
Kusog nga milabay ang mga butang sa pagkasunod adlaw, nga wala ako hatagig higayon nga makapanamilit sa akong Mama. Gipakita kanako sa usa ka batan-ong babaye ang akong katre nga ang kutson hinimo gikan sa tahop sa trigo. Gikuha ang akong sapatos, ug nagtiniil kami hangtod sa unang adlaw sa Nobyembre. Ang unang pagkaon lisod tunlon tungod sa kaguol. Gihatagan ako ug unom ka parisang medyas nga piloton; kay kon dili nan dili ako pakan-on. Sa unang higayon, misugod ako sa paghilak. Nabasa sa mga luha ang medyas. Mihilak ako halos sa tibuok gabii.
Sa pagkasunod buntag mibangon ako sa alas 5:30. Ang akong katre namansahan sa dugo—bag-o pa akong nagregla sa wala pa kini. Nagkurog, miduol ako sa unang magtutudlo nga akong nasugatan, si Gng. Messinger. Iyang gitawag ang usa ka batan-ong babaye nga nagpakita kanako kon unsaon sa paglaba sa hapin sa akong katre sa bugnawng tubig. Ang salog nga bato bugnaw, ug misamot ang gibati ko nga sakit. Misugod na usab ako sa paghilak. Unya si Gng. Messinger nga makantalitahong mikatawa miingon: “Sugoa ang imong Jehova nga maoy molaba sa imong hapin sa katre!” Mao lamang kini ang akong kinahanglang madungog. Gipahiran nako ang akong mga mata, ug dili na gayod sila makakita kanako pag-usab nga mohilak.
Kinahanglang mobangon kami sa alas 5:30 kada buntag sa paghinlo sa balay sa dili pa mamahaw—usa ka panaksang sabaw sa alas 8:00 s.b. Ang klase gihimo sa balay alang sa 37 ka bata, gikan sa 6 ngadto sa 14 anyos ang edad. Sa hapon kami manglaba, manahi, ug areglahon ang tanaman, sanglit wala may mga lalaki nga motrabaho sa bug-at nga trabaho. Sa tingtugnaw sa 1944/45, uban sa laing batang babaye, gabason nako ang mga kahoy nga duha ka piye ang diyametro ginamit ang gabas sa magtrotroso nga duha ka tawo ang magdala. Ang kabataan gidid-an sa pagsultihanay sa usag usa ug kami gidid-an nga mag-inusara, bisan sa pag-adto sa kasilyas. Duha lang ka higayon nga maligo kami sa usa ka tuig, ug usa ka higayong bubhoan namo ang among buhok. Kami dili pakan-on o kaha bunalan agig silot.
Ako ang tighinlo sa kuwarto ni Gng. Messinger. Gusto niya nga kamangon nako ang ilalom sa katre aron hinloan ang mga spring sa katre kada adlaw. Nakadala ako ug gamayng Bibliya nga akong napayuhot sa balay, ug gisuksok ko kini diha sa mga spring. Busa, makabasa ako sa mga bahin sa Bibliya adlaw-adlaw. Dili ikahibulong nga gitawag ako nga labing hinayang motrabaho nga bata nga ilang nabatonan sukad!
Ang mga batan-ong babayeng Protestante moadto sa ilang simbahan sa Dominggo, ug ang tulo ka Katolikong mga batan-ong babaye moadto sa ilang simbahan, apan ako mao ang magluto alang sa tanang 37 ka bata. Gamay kaayo ako nga kinahanglang motungtong ako sa bangko ug hawiran ang luwag sa duha ka kamot sa pagsugkay sa sabaw. Alang sa among upat ka magtutudlo, magluto akog karne, maghurno ug keyk, ug magpreparar ug mga utanon. Sa Dominggo sa hapon, bordahan namo ang mga serbilyita. Kami walay panahon sa pagdula.
Sa milabay ang daghang bulan, dayag nga nalipay, gibalitaan ako ni Gng. Messinger nga ang akong minahal nga Mama gidakop ug atua sa kampong konsentrasyon.
Sa 1945 natapos ang gubat. Ang mga kampong konsentrasyon nahugno ug nanggawas ang mga biktima niini sa tibuok yuta, nga nagpatibulaag sa libolibo sa pagpangita sa mga nahibilin sa pamilya nga basin buhi pa.
Makatandog nga Panagkitaay sa Usag Usa
Labing menos nahibalo ang akong inahan kon hain ako, apan sa dihang miabot siya sa pagkuha kanako, wala ako makaila kaniya. Dili kini ikahibulong, gumikan sa iyang naagian! Sa dihang gidakop si Mama, siya gipadala ngadto sa samang kampo diin gipadala si Papa, sa Schirmeck, gawas nga siya gibutang sa kampo sa mga babaye. Siya midumili sa pagpilot sa mga uniporme sa sundalo ug gibilanggo nga nag-inusara sa daghang bulan diha sa usa ka lawak sa ilalom sa yuta. Sunod, aron siya matakdan, siya gibalhin uban sa mga babaye nga gisipilis. Samtang gibalhin ngadto sa Ravensbrück, siya nagkasakit tungod sa ubo. Niadtong higayona mikalagiw ang mga Aleman, ug ang mga binilanggo nga paingon sa Ravensbrück kalit nga nakabaton ug kagawasan, usa na ang akong inahan kanila. Siya mipaingon sa Constance, sa akong nahimutangan, apan ang iyang nawong nasamdan ug nagdugo tungod kay naigo sa dihang nangrakrak ang mga ayroplano.
Sa dihang gidala ako sa iyang atubangan, lahi na kaayo ang iyang panagway—miniwang tungod sa kagutom, dayag nga masakiton, ang iyang nawong nasamdan ug dugoan; ang iyang tingog halos dili madungog. Ako nabansay sa pagyukbo atubangan sa mga bisita ug sa pagpakita kanila sa akong trabaho—ang mga emborda, natahi—tungod kay may mga babayeng moabot sa repormatoryo aron sa pagkuhag sulogoon. Ug mao kanay akong gihimo sa akong makaluluoy nga Mama! Diha na lamang nga iya akong gidala ngadto sa huwes aron makuha ang legal nga katungod sa pagdala kanako sa balay nga naamgohan ko nga inahan ko diay siya! Dihadiha ang mga luha nga akong gipugngan sa sulod nako sa nangaging 22 ka bulan mibuhagay.
Sa migikan kami, ang pulong sa direktor, si Gng. Lederle, sama sa makapahupay nga lana alang kang Mama. Siya miingon: “Akong ihatag ug balik ang imong anak kanimo sa samang tinamdan sa kaisipan sa iyang pag-abot.” Ang akong integridad wala mabungkag. Among nakit-an ang among apartment ug misugod sa pagpahiluna. Ang nakapasubo lamang kanamo mao nga si Papa wala pa makita. Siya gilista sa Red Cross nga namatay na.
Sa tungatunga sa Mayo 1945, dihay nanuktok sa pultahan. Midagan na usab ako sa pagbukas niana. Usa ka higala, si Maria Koehl, diha sa pultahan, ug siya miingon: “Simone, ako wala mag-inusara. Ang imong amahan anaa sa silong.” Si Papa halos dili makasaka sa hagdanan, ug siya nabungol. Gilabyan lang niya ako ug midiretso kang Mama! Ang yanong gamayng 11-anyos nga batang babaye nga iyang nailhan kaniadto midako na nga usa ka maulawong tin-edyer sa panahon niadtong daghang bulan nga nabulag. Kining bag-ong dalagita wala na gani siya makaila.
Dakong kapildihan ang nahimo tungod sa iyang naagoman. Una ngadto sa Schirmeck, usa ka espesyal nga kampo, unya sa Dachau, diin didto siya gitipos ug sa 14 ka adlaw human niadto nawad-an ug panimuot gumikan niana. Siya sa ulahi gigamit sa mga eksperimento sa medisina. Gikan sa Dachau siya gipadala ngadto sa Mauthausen, usa ka kampo nga patyanan nga grabe pa sa Dachau, diin giantos niya ang pinugos nga trabaho ug mga pagbunal ug giatake sa mga police dog. Apan siya nakalabang buhi niini ug sa kataposan nakaabot sa balay.
Sa nag-edad ako ug 17, misulod ako sa bug-os panahong pag-alagad ingong ministro sa mga Saksi ni Jehova ug unya sa Gilead sa Tinipong Bansa, ang eskuylahan sa Watch Tower Society alang sa mga misyonaryo. Diha sa punoang buhatan sa kalibotan sa Sosyedad, nahimamat ko si Max Liebster, usa ka Hudiyong Aleman nga nahimong Saksi diha sa usa sa mga kampong konsentrasyon ni Hitler. Kami nagpakasal sa 1956, ug uban sa tabang sa among Diyos, si Jehova, nagpadayon kami hangtod karon diha sa bug-os panahong pag-alagad ingong espesyal payunir nga mga ministro dinhi sa Pransiya.
Pagkatinuod sa mga pulong nga gilitok ni Mama diha sa iyang pag-ampo alang kanako niadtong daghan nang tuig nga milabay sa dihang gibiyaan niya ako sa repormatoryo: “Nangamuyo ako kanimo, oh, Jehova, hupting maunongon ang akong dalagita!”
Ug hangtod karong adlawa, mao gayod kanay gihimo ni Jehova!—Sumala sa giasoy ni Simone Arnold Liebster.
[Hulagway sa panid 18]
Si Simone Arnold Liebster ug ang iyang bana, si Max Liebster