Misteryosong mga Sumasakay sa Langitnong Kahanginan
“Kinsa ba kondili ang Diyos lamang ang makahanduraw nianang walay kinutoban nga mga talan-awon sa himaya? Kinsa ba kondili ang Diyos lamang ang makahimo kanila, nga nagadibuho sa kalangitan sa ingon ka matahom nga pasundayag?”
UNSAY nakapukaw sa diyosnon nga pagbati ni Charles F. Hall, ang eksplorador sa Arctic sa ika-19ng siglo? Ang usa sa labing kahibudnganang butang sa kinaiyahan nga makita sa tawhanong mata, ang aurora borealis—nga komong nailhan nga northern lights.
Ang pagkadani niining langitnong kahayag maoy balik pa sa ikaupat nga siglo W.K.P., sa dihang gisulat sa Gregong pilosopo nga si Aristotle ang iyang teoriya niining talagsaong hitabo. Apan, niadtong 1621 lamang nga gipailaila sa Pranses nga siyentipiko ug matematiko nga si Pierre Gassendi ang terminong “aurora borealis” (o, kaadlawon sa amihanan) ingon sa pagtawag nato niini karon. Aurora ang ngalan sa rosas-ug-kolor nga mga tudlo sa Romanong diyosa sa kaadlawon diha sa klasikal nga mitolohiya. Siya usab ang inahan sa mga hangin, ang hanging amihan nga gitawag Boreas.
Unsay nagapahinabo sa aurora? Gipahinabo ba kini sa mga silaw sa adlaw nga moaninag gikan sa gagming nga yelong mga kristal diha sa hangin? O kahayag sa adlaw nga moaninag gikan sa mga bukid nga yelo? O mga pagbuto nga resulta sa pagtagbo sa mainit nga hangin ug sa bugnaw nga hangin? Walay usa niini. Nasubay sa abanteng pagtuon sa siyensiya kini nga hitabo nga direktang nalangkit sa kalihokan sa adlaw ug sa magnetikong natad sa yuta.
Sa gilay-ong 150 ka milyong kilometros, sa sentro sa atong solar nga sistema, ang hilabihan ka maanindot nga pasundayag sa kahayag magsugod. Ang nukleyar nga mga pagbuto nga mahitabo sa ibabaw ug sa sulod sa adlaw nagapabuga ug daghan kaayong gas ngadto sa wanang sa gikusgon nga gibanabana sa uban nga moabot ug 4,000,000 kilometros por ora. Kining kusog nga paghuyop sa hangin sa adlaw, nga adunay nagdasok sa kargado-kaayog-enerhiyang mga partikulo, makaabot sa gawas nga atmospera sa yuta sulod sa 24 ngadto sa 48 ka oras. Samtang sila mosulod sa mga kadaplinan sa gawas sa magnetikong natad sa yuta, daghan sa kinargahan ug enerhiyang mga partikulo makulong ug masuyop ngadto sa mga polo. Sila magkabangga sa mga molekula nga nitroheno ug mga atomo sa oksiheno, magpaukay kanila ug magpalihok sa usa ka pasundayag sa mga kahayag. Ang sama nga reaksiyon mahitabo sa dihang pasigaon nimo ang sugang neon.
May mga panahon nga daw ang samag-tabil nga mga pasundayag sa kahayag halos modapat sa yuta. Apan, kining talagsaong hitabo makita lamang diha sa mga 100 ug 1,000 ka kilometros ibabaw sa nawong sa yuta. Ang ubos nga gihabugon nga pagbanggaay mopatunghag kolor nga dalag ug berde, samtang sa taas nga gihabugon, pula ug asul nga mga pagbuga ang moresulta. Ang ubang mga pasundayag dagko kaayo—nga mosukod gikan sa 3 ngadto sa 5 ka kilometros ang kabag-on ug kapin sa 160 kilometros ang katas-on—nga moabot ug libolibo ka kilometros.
Diin Nato Sila Makita, ug Sama sa Unsa Sila nga Tan-awon?
Ikasubo, gamayng bahin lamang sa populasyon sa yuta ang makakita sa aurora. Kini dili gayod makita sa mga tawong nagpuyo sa mga tropiko. Apan, kon nagpuyo ka sa habagatang Greenland, Iceland, amihanang Norway, o amihanang Alaska, mosayaw ang aurora sa ingon ka subsob sa 240 ka gabii sa usa ka tuig. Ang amihanang Siberia ug ang tungang Canada makakita niini sa mga 100 ka gabii sa usa ka tuig, samtang ang mga molupyo sa habagatang Alaska makakita niini sa mga 5 ka gabii lamang sa usa ka tuig. Ang tungang Mexico makakita sa hitabo kas-a sa napulo ka tuig. Sa Habagatang Hemisperyo, kining nagsayaw nga mga kahayag, nga gitawag ug aurora australis, mopasundayag lamang sa mga poka, balyena, ug sa mga penguin. Apan, ang New Zealand, mga bahin sa Australia, ug Argentina nahimutang sa wala kaayoy tawo nga dapit diin nagapasundayag ang kahayag ug busa ang mga molupyo makakita sa langitnong pasundayag.
Ang tin-aw nga langit sa kagabhion motaganag maayo kaayong likod alang sa nagausab-usab nga talan-awon sa mga kurtina, arko, ug mga busay nga nagabalodbalod ug nagatabyogtabyog sa kalangitan. Ang dili makitang bakos, nga nagalikos sa amihanan ug habagatan nga geomagnetikong mga polo, diha sa mga 55 ug 75 ka grado latitude, mopatim-aw nga mao ang dapit nga kinasanagan ang kahayag. Ang eksplorador sa polo nga si William H. Hooper miangkon: “Dili ikahubit sa mga pulong ang nagkadaiya ug matahom kaayong mga porma niini; dili ikasulat ang larawan sa nagausab-usab nga mga bulok, kamagilakon, ug ang kahalangdon niini.”
Makadungog Ka ba Gayod Kanila?
Samtang wala isalikway sa mga siyentipiko ang posibilidad nga adunay mga tingog nga motungha ingong resulta sa mga pasundayag sa kahayag, wala pay katin-awan kon nganong ang bisan unsang maalinggatan nga kabanha mogawas gikan sa sulod sa pasundayag mismo. Ang talagsaong hitabo motungha sa igong gilay-on sa ibabaw sa yuta. Ang tingog mobiyaheg mga tulo ka segundo sa matag kilometro, busa ang tingog maalinggatan nga maulahi human sa makita nga pangidlap.
Makaiikag, sa panahon sa usa sa mahayag kaayo nga aurora, usa ka tawo gitaptapan, ug “halos sa matag masilak kalit nga pagbutho sa pasundayag sa kahayag, siya misinggit, ‘Wala ba kamo makadungog niana?’” Usa ka tumutuon nga astronomo miingon: “Ang tingog niini samag silopin nga gikumot ug sa paghungaw sa alisngaw. Usa kadto sa labing makapanglimbawot nga yugto sa akong kinabuhi.” Usa ka lumad nga Inuit sa Fort Chimo, Ungava, Canada, gipangutana sa pag-asoy sa iyang nadunggan sa panahon sa usa ka matin-aw nga kagabhion samtang siya mipauli sa balay uban sa iyang panon sa iro. “Sila mihadyong ug mihaguros. Kadto dili hangin. Kalma kaayo ang gabii. . . . Ug ang mga iro nangahadlok. Sila nagkatibulaag sa tanang direksiyon tungod sa ilang kahadlok.”
Taligmata lang ba kadtong mga tingoga—mga kasaba nga anaa lamang sa hunahuna? Mao kanay pagtuo sa uban. Apan, ang siyentipikong si William Petrie diha sa iyang librong Keoeeit—The Story of the Aurora Borealis nagtanyag ug posibleng katin-awan. Siya nangatarongan: “Ang daot nga swits sa suga mopagawas ug hinayng sagitsit o bitibiti nga tingog sa dihang makagawas ang koryente imbes mosubay sa normal nga agianan diha sa swits. Karon sanglit ang aurora mao man ang resulta sa pagsulod ngadto sa atmospera sa partikulo nga nakargahan ug koryente, ang usa mahimong makadahom nga mausab ang mga kahimtang sa koryente duol sa nawong sa yuta. Niining bag-o pa, natino nga mausab gayod ang mga kahimtang, uban ang resulta nga ang karga sa mga koryente ‘makalusot’ gikan sa ibabaw, ug sa ingon, posibleng makamugna ug hinay nga tingog.”
Unsa ka puwersado kini? Ang Alaska Geographic nga mogula matag tulo ka bulan may artikulong Aurora Borealis—The Amazing Northern Lights, nga gipatik sa 1979, nagtaho nga “ang elektrikal nga puwersa nga ipagawas sa koryente diha sa mga pasundayag sa kahayag hilabihan ka kusog, mga 1,000 ka bilyong watt, o sa usa ka tuig 9,000 ka bilyong kilowatt hours—sobra pa sa tinuig nga konsumo sa koryente karon sa T.B., nga menos lamang ug 1,000 ka bilyong kilowatt hours!” Ang aurora nagapabuga ug mga balod sa radyo nga gitawag ug radio noise nga makuha sa radio receiver apan dili madungog sa mga tawo. Maayo na lang, gipanalipdan kita sa ionosphere batok niini nga kanaas, mao nga kita makahimo sa paggamit ug radyo nga dili masapawan ug mga kanaas gikan sa pagpasundayag sa kahayag.
Ang kusog nga mga unos sa aurora nakabalda sa palumagian sa komersiyal nga komunikasyon. Sa usa ka okasyon nabalda sa saba kaayo nga tawag sa telepono ang matahom nga musika nga gisibya sa estasyon sa radyo. Ang Trans-Alaska Pipeline kas-a nakargahan ug koryente nga 100 ka amperahe sa elektrisidad tungod sa aurora. Bisan ang mga sistema sa radar nasayop sa pagtaho ug mga pag-atake sa nukleyar nga missile. Ang usa ka dakong pasundayag ibabaw sa Amerika del Norte gikataho sa 1941 nga nakapukaw sa mga kanaway diha sa pantalan sa Toronto, Canada.
Dili Makalimtang mga Panumdoman
Si Edward Ellis, ika-19ng siglo nga adbenturero ug awtor, human nga nakakita sa aurora borealis, naaghat sa pag-ingon: “Maluoy ako sa tawo nga moingon, ‘Walay Diyos’ o daw makita nga dili matandog sa kahiladman sa iyang kalag sa maong mga pasundayag sa walay kinutobang gahom.” Ang pagkakita sa unang higayon niining misteryosong mga sumasakay sa langitnong kahanginan mopukaw ug superlatibong mga pulong, sama sa pagkakahibudnganan! pagkatahom! pagkahalangdon! Kining hitabo matahom kaayo nga ang mga tawo gikan sa halayong Hapon nangabang ug mga ayroplano paingon sa Yellowknife, Amihanan-kasadpang mga Teritoryo, sa Canada, aron lang sa pagtan-aw sa mga kahayag sa amihanan. Usa ka lokal nga molupyo miingon bahin sa usa sa maong grupo: “Ang uban kanila mihilak pagkatapos niadto, matahom kaayo kadto alang kanila.”
Sa pagkatinuod, ang buhat lamang sa atong Batid nga Tigdesinyo ang makatandog sa atong mga emosyon sa ingon niana ka matahom nga paagi. Kini sama gayod sa pagbati nga maoy nakapukaw sa salmista sa pagsulat: “Ang mga langit nagapahayag sa himaya sa Diyos; ug ang hawan nagapadayag sa buhat sa iyang mga kamot.”—Salmo 19:1.
[Kahon sa panid 26]
Mga Sugilambong ug mga Patuotuo Bahin sa Aurora Borealis
Sa daghan nang kaliwatan ang mga kultura sa amihanan nagtuo nga ang mga aurora maoy: “Mga sulo nga gikuptan sa mga kamot sa mga espiritu sa pag-iwag sa mga kalag nga bag-o pa nga namatay ngadto sa yuta sa kalipay ug kadagaya”
“Ang mga espiritu sa mga patay nagdulag bola nga may ulo sa walrus”
“Daotan nga tilimad-on sa gubat ug kamatay”
“Ang mga multo sa ilang gipatay nga mga kaaway”
Usa ka timaan “sa daotang panahon”
“Mga kalayo diin ang iladong mga tambalan ug mga manggugubat . . . hinayhinayng nagpabokal sa ilang patayng mga kaaway diha sa dagkong mga kolon”
“Usa ka masilakong halas nga nagsayawsayaw sa langit”
“Ang mga espiritu sa mga bata nga nangamatay sa pagpanganak”
“Makatabang sa pagtambal sa mga sakit sa kasingkasing”
[Picture Credit Line sa panid 24, 25]
Letrato sa NASA