Mga Linog sa California—Kanus-a Moabot ang Dakong Linog?

ANG yuta miuyog. Ang mga tubo sa gas misiak. Nahugno ang mga tinukod. Miulbo ang mga kalayo. Dili ba mao man kini ang dili pa dugay nga linog sa Los Angeles? Dili. Kadto mao ang linog nga miigo sa San Francisco sa Abril 18, 1906. Kadtong linoga, ug ang tulo-ka-adlaw nga sunog nga misunod niana, nakapayhag ug 512 ka bloke diha sa sentro sa lungsod ug nakapatay ug duolan sa 700 ka kinabuhi.

Unsay nagpahinabo sa maong mga katalagman?

Ang mga siyentipiko naningkamot sa pagpatin-aw pinaagi sa paggamit sa teoriya bahin sa plate tectonics. Matud pa nila nga ang gahi nga taklap sa yuta nasabak sa mga 20 ka gahi nga mga plate, o dagkong mga tinabla, sa bato nga hinayng nagalihok, nga mosaylo sa pagdailos ug sa pipila ka kahimtang mailalom sa uban. Ang Pacific plate hinayng nagadailos paamihanan, nga moagi sa North American plate. Ang luna nga gidailosan sa tunga niining duha ka plate gitawag ug San Andreas Fault. Kini mikatay paamihanan nga duolan sa 650 ka milya, gikan sa tumoy sa Gulf of California, nga nagakawala ngadto sa Dagat Pasipiko duol sa San Francisco.

Kini nga mga plate hinay kaayong nagalihok, nga samag gikusgon sa pagtubo sa kuko sa imong mga tudlo​—usa ka pulgada o kapin pa sa usa ka tuig. Iniglabay sa daghang katuigan mosamot kini ka bug-at sa dihang magtapot ang mga plate samtang kini magdailosay sa usag usa. Unya magbulag kini uban sa masiakon nga puwersa.

Ang San Andreas Fault nagaagi sa 53 ka kilometros sa amihanan-sidlakan sa Los Angeles ug nagaagi paingon sa Dagat Pasipiko duol sa San Francisco. Ikahibulong ba nga nabalaka ang mga taga-California sa gitawag nga Dakong Linog?

San Francisco

Human sa 1906 nga linog, ang amihanang tumoy sa San Andreas Fault nagpabiling mahilom. Unya, sa alas 5:04 s.h. sa Oktubre 17, 1989, gibanabana nga 50 milyones ka Amerikano ang nag-atubang sa ilang TV nga nagtan-aw sa World Series sa besbol sa San Francisco. Sa kalit, ang mga kamera misugod sa pag-untol-untol. Mga 100 ka kilometro sa habagatan sa San Francisco ang duha ka kilid sa San Andreas Fault kusog kaayong nagsugatay sa usag usa, nga nagpahinabog linog nga nakapatay ug 63 ka tawo, ang mga haywey nangagun-ob, ang mga kotse nangalumping, ug libolibo ang nangawad-ag mga balay. Apan kadto nga pag-uyog dili kaayo kusog kay sa gitagna nga gikusgong (magnitude) 8 alang sa gipaabot nga Dakong Linog.a

Balik sa tingpamulak sa 1985, ang U.S. Geological Survey nagtagna nga ang usa ka linog sa gikusgong 6 mahitabo sulod sa lima ka tuig sa 1988 duol sa gamayng lungsod sa Parkfield, mga tunga-tunga tali sa Los Angeles ug San Francisco. Pinaagi sa abanteng pagtuon sa paglihok sa yuta bahin niining gipaabot nga linog, sila naglaom nga matuki kon sa unsang paagi matag-an ang mga linog ug sa ingon makahatag ug pasidaan tingali mga oras o mga adlaw sa dili pa moabot ang usa ka linog. Kini nga pagtuon mikabat ug $15 milyones, apan ang linog wala gayod mahitabo. Ingon sa gisulti ni William Ellsworth sa U.S. Geological Survey kas-a, “ang paghubad sa mga sumbanan sa pag-uyog maoy usa ka dili-tukma nga siyensiya.”

Linog sa Landers

Busa, niadtong Hunyo 28, 1992, walay nagdahom nga may mahitabong linog sa gikusgong 7.5 diha sa diyutay-ray-nagpuyo nga dapit duol sa Landers, sa Mojave Desert sa habagatang California. Bahin niining linoga ang magasing Time nag-ingon: “Sa pipila ka makalilisang nga segundo, kini nagpasimang sa mga dalan, nagpahiwi sa mga dapit nga parkinganan ug nagdaot sa porma sa yuta sa daghang mapatuyangong paagi, nga milagrosong mikuha lamag usa ka kinabuhi.” Alang sa usa ka linog nga sama niini kakusga, ang kadaot diyutay ra.

Busa dili kini mao ang Dakong Linog. Gani, kadto dili gikan sa San Andreas Fault kondili sa mas gagmay pa nga mga fault nga naglibot niana.

Hinunoa, posible nga ang linog sa Landers, uban sa mga gagmay pa nga linog duol sa Big Bear, nakapukaw sa duol nga mga seksiyon sa San Andreas. Ang mga siyentipiko nag-ingon nga ang nagtapot nga mga plate ubay sa habagatang bahin sa San Andreas adunay 40 porsiento nga posibilidad nga masiak sa usa ka panahon sulod sa sunod nga 30 ka tuig. Basin kana ang makaingon sa dugay nang gikahadlokan nga Dakong Linog, sa gikusgong 8 nga duolan sa lima ka pilo nga mas kusog kay niadtong sa Landers.

Los Angeles

Unya, sa Enero 17 niining tuiga, ang Los Angeles nahaigpot sa alas 4:31 s.b. Duolan sa 18 kilometros sa ilalom sa yuta sa daghag molupyo nga San Fernando Valley sa Los Angeles, usa ka dakong tipak nga bato ang gihunahunang nahulog mga 18 piye diha sa lalom kaayong pagkalubong nga fault. Kining napulo-ka-segundo nga pag-uyog sa gikusgong 6.6 nakapatay ug labing menos 57 ka kinabuhi. Makasubo, 16 ka tawo ang namatay diha sa usa ka nahugno nga tinukod nga apartment. Usa ka tawo nga naluwas nakulong sulod sa walo ka oras ilalom sa 20 ka toniladang semento diha sa mihagsa nga tinukod nga parkinganan. Usa ka haywey nga nahugno nakababag sa pangunang dalan sa siyudad paingon sa amihanan. Ang mga simbahan, mga eskuylahan, mga tindahan, ug usa ka dakong hospital sirado. Sama sa kanunay nga mahitabo, ang gamayg-suweldo nga mga pamilya ang grabeng nag-antos sanglit nagpuyo sa karaang mga tinukod nga gitukod una pa gipakanaog ang mga balaod sa pagtukod.

Kining linoga nagpasundayag sa mga suliran nga mahimong motungha bisan sa mas gagmay lokal nga mga fault nga anaa mismo sa ilalom sa usa ka dako nga siyudad. Kon bahin sa mga tawo, ang bisan unsang linog mao ang Dakong Linog alang kanila kon sila nagpuyo sa kinapusoran niana!

Ang kalaglagan mas dako pa gayod unta kon dili pa sa istriktong mga balaod sa lokal nga pagtukod. Ang matag linog nagtudlo ug mga leksiyon nga mas magpasayon sa sunod higayon. Ang ubang mga agianan sa tawo sa ibabaw sa haywey nga gipalig-on human nahitabo ang miaging mga linog wala mahugno niining linoga; apan ang uban nahugno. Ugaling ang tinuod nga pagsulay moabot kon ang mas dakong linog​—tinuod gayod nga dakong linog​—mahitabo duol sa usa ka dakong siyudad. Los Angeles na usab, tingali?

Umaabot ba ang Ikaduhang Dakong Linog?

‘Palayo! Palayo nga may moabot pang laing linog! Sobra na kon may moabot pang linog!’ Bisan pa niana, laing dakong linog maoy nakita sa pipila ka geologo nga umaabot. Ang magasing New Scientist, sa Enero 22, 1994, nag-ingon: “Ang peligrosong mga linya sa fault nga nagtadlas sa ilalom sa Los Angeles mahimong mopahinabog ‘Dakong Linog’ nga sama ka malaglagong linog nga ginapaabot diha sa San Andreas fault, nagpasidaan ang mga eksperto. . . . Ang hulpa nga bahin sa ilalom sa yuta sa Los Angeles daghan kaayog thrust fault, tungod kay ang San Andreas fault​—diin sa kadaghanang dapit nagtadlas sa amihanan ngadto sa habagatan sa estado​—nagliko paingon sa kasadpan sa Los Angeles, nga nagapahinabog dugang kabug-at sa maong dapit. Sa usa ka paagi, ang naglalin nga yuta diha sa Pacific plate kinahanglang moagi niana nga kurbada ug magpadayon sa iyang pag-agi paamihanan.”

Samtang naglihok ang Pacific plate, ang mga geologo nagtuo, ang kutay sa mga thrust fault naporma diha sa hulpa nga bahin sa ilalom sa yuta sa Los Angeles, nga ang usa niini maoy nakaingon sa linog nga nabati didto sayo ning tuiga. Mahitungod niadtong linoga gisundan sa magasing New Scientist ang unang taho uban niini sa milabay ang usa ka semana: “Ang mga siyentipiko nagtuo gihapon nga ang fault nga maoy nakaingon mao ang thrust fault​—usa diin ang usa ka dakong tipak nga bato magdailosay sa uban. Sa panahon sa linog sa miaging semana, ang Santa Susana Mountains nga amihanan sa sentro sa linog naalsa labing menos 40 ka sentimetros [16 pulgada] ug nagdungan ug pag-agi nga 15 sentimetros [6 pulgada] paamihanan.”

Si Kerry Sieh, usa ka geologo gikan sa Caltech, nagtuo nga ang mas gagmay nga mga thrust fault nga nagsigeg agi sa hulpa nga bahin sa ilalom sa yuta sa Los Angeles sama ka kuyaw sa gilaoman-gihapon nga gikusgong 8 diha sa San Andreas. Dayon si Sieh nangutana nga ang Los Angeles mao ang anaa sa hunahuna: “Posible kaha nga mahitabo ang dakong linog, sa gikusgong 8, diin ang sentro sa linog anaa mismo sa siyudad sa Los Angeles?” Usa ka makahahadlok nga pangutana, kon isipon ang milyon-milyong tawo nga anaa ibabaw niana!

Ang mga taga-California daw nagkinabuhi uban sa mga linog, sama sa pagkinabuhi sa ubang mga tawo sa mga bagyo, mga baha, o mga alimpulos.

[Footnote]

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga linya sa thrust fault sa hulpa nga bahin sa ilalom sa yuta sa Los Angeles

San Andreas Fault

Los Angeles

DAGAT PASIPIKO

[Hulagway sa panid 15]

Kadaot sa haywey nga agi sa 1994 nga linog sa Los Angeles

[Credit Line]

Hans Gutknecht/​Los Angeles Daily News

[Hulagway sa panid 17]

Kalayo nga miulbo gikan sa tubo sa gas nga nasiak sa 1994 nga linog

[Credit Line]

Tina Gerson/​Los Angeles Daily News

[Hulagway sa panid 18]

Kining nahugnong bahin sa usa ka haywey sa Los Angeles mao ang agi sa napulo-ka-segundong pag-uyog sa gikusgong 6.6

[Credit Line]

Gene Blevins/​Los Angeles Daily News