Mga Dulaan Karon—Unsay Ginatudlo Niini sa Atong mga Anak?
ANG mga bata adunay natural nga agda sa pagdula. Sumala sa librong Choosing Toys for Children, ang himsog nga mga bata “kinaiyanhong magmugna sa ilang kaugalingong mga natad sa pagsusi ug handurawan.” Kini matuod bisan sa karaang kapanahonan. Kaniadto ordinaryo ang pagkakita sa mga bata nga ‘magdula sa publikong mga dapit.’ (Zacarias 8:5) Ang maong dula sagad nag-apil sa mamugnaon, mahandurawong mga dula.—Itandi ang Mateo 11:16, 17.
Nan, haom nga ang dula ginatawag nga buluhaton sa bata, ug kon kana matuod, nan ang mga dulaan ikaingon nga maoy mga kasangkapan sa bata. Matud sa magasing Parents: “Ang dula maoy paagi nga ang mga bata makakat-on bahin sa kalibotan. . . . Ang pagdula sa mga dulaan nagpagamay sa kalibotan ngadto sa gidak-on nga angay sa bata, usa ka kalibotan nga madumala ug mamandoan sa bata. Ang dula magapatubo sa kaunoran ug magaugmad ug pagkatakdo sa lihok, magatagana ug kahigayonan nga makiglabot sa ubang mga bata, magahatag ug kahigayonan sa pagsusi sa mga kalainan tali sa kon unsay matuod ug hinanduraw, ug magatabang sa mga bata sa pagkat-on sa pagpakigsulti sa usag usa, sa pagbanusbanos sa ubang mga bata sa pagbuhat sa usa ka butang, sa pag-ambit sa mga butang. Ang dula magapalihok sa handurawan ug magahatag ug kasinatian sa mga kahanas sa pagsulbad sa mga suliran.”
Ang mga dulaan hinungdanon usab sa mga bata sa kapanahonan sa Bibliya. Sa gihimong mga pagpangubkob didto sa Israel nakaplagan ang mga dulaan sa mga bata, sama sa mga rattle, mga pito, ug gagmayng mga kolon ug mga karo. Ang The World Book Encyclopedia nag-ingon: “Sa karaang Aprika, ang mga bata nalingaw sa mga bola, mga dulaan nga mananap, ug mga dulaan nga maguyodguyod. Ang mga bata sa karaang Gresya ug Roma nalingaw sa mga barko, mga karetilya, mga hoop, ug mga kasing. Panahon sa Edad Media sa Uropa, ang popular nga mga dulaan naglakip sa kolonon nga mga holin, mga rattle, ug mga tawotawo.”
Ang mga dulaan nga makapadasig, makapainteres, ug magatudlo nagdula gihapon ug hinungdanong papel karong adlawa. Apan, adunay makapabalakang han-ay sa mga dulaan diha sa tindahan nga kaduhaduhaan ang bili. Nagpahayag ang 1992 nga artikulo sa magasing Time: “Ayawg ipasukad ang inyong mga pagdahom sa mga dulaan niining tuiga kon ikaw nangita ug maayo, hinlo nga kalingawan. Hapit ang tanang dagkong tiggama nagapasiugda kon unsay makadaot.” Usa ka linaing matang sa mga dulaan nag-apil sa morag tinuod nga bagolbagol nga gamag plastik nga mahimong pormahon sa mga bata sa “kinangil-arang paagi nga posible.” Ginabaligya usab ang mga dulaan nga nagsundog sa mga kalihokan sa lawas, sama sa pagsuka. Ang mga ginikanan ug mga bata samang nakasinati ug dakong pagpit-os nga mopalit niining maong mga dulaan.
Pagbaligya Ngadto sa mga Bata
Ang mantalaang Pediatrics in Review nag-ingon nga ang karaang “Balaod ni Hammurabi naghimo sa pagbaligya ug bisan unsa ngadto sa usa ka bata nga usa ka krimen nga silotan sa kamatayon.” Hinunoa, ang mga tiggama ug dulaan ug ang mga tig-anunsiyo karon dili maulaw nga mobaligya sa ilang mahalong mga tinda ngadto sa inosenteng mga bata. Ginamit ang modernong paagi sa pagdukiduki, ang mga tiggama ug dulaan nakasabot sa mga hunahuna sa mga bata. Ug pinaagi sa padayong pagdugang ug mga kalainan sa ilang mga produkto, sila makahimo sa uso sa miaging tuig nga kinaraan, ug sa uso karong tuiga nga daw kinahanglanon.
Ang industriya sa dulaan bug-os usab nga naggamit sa gahom sa telebisyon. Sa Tinipong Bansa, ang programa sa telebisyon alang sa mga bata halos mapuno sa mga anunsiyo sa mga dulaan. Ginamit ang maanindot nga kamera, special effects, ug musikang makapatandog, ang mga anunsiyo naghimo sa labing ordinaryong mga dulaan nga daw malamaton, makapaukyab. Bisan tuod ang kadaghanang mga hamtong makasabot sa panglimbong sa maong mga maneobra, “ang mga bata nagtuo nga ang mga anunsiyo nagtug-an sa tinuod.”—Pediatrics in Review.
Daghan sa mga programa sa telebisyon nga para sa mga bata sa pagkatinuod maoy anunsiyo sa mga dulaan. Sumala sa publikasyong Current Problems in Pediatrics, ang maong mga programa “gidesinyo aron mahalin ang usa ka dulaan inay tudloan o himoong tugob ang kinabuhi sa mga bata.” Pananglitan, ang programang Teenage Mutant Ninja Turtles nakapatungha ug “kapin sa 70 ka produkto, usa ka siryal para sa pamahaw, ug usa ka salida sa sine.”
Sumala sa Pediatrics in Review, “daghang pagtuon nagpasundayag nga ang mga bata nga nakakita sa mga anunsiyo nagyangungo sa ilang mga ginikanan nga mopalit sa mga produkto nga gianunsiyo.” Ang nagtukod sa usa ka internasyonal nga kompaniya sa dulaan nag-ingon: “Tan-awa lang ang mga bata nga nagabitad sa mga sapot sa ilang mga ginikanan ug mahibalo ka na kon unsay ilang ipasabot: ‘Kon dili ko makabaton niining maong dulaan, ako mamatay.’” Nan, dili ikatingala nga sa Canada lamang, ang mga mamamalit migasto ug kapin sa $1.2 bilyon matag tuig diha sa mga dulaan alang sa ilang mga anak, mga apo, ug mga higala.
Mga Gubatgubat
Ang mga gubatgubat sa video maoy apil sa labing popular nga mga dula sa industriya sa dulaan. Ang mga tigpasiugda miangkon nga ang maong mga dula motabang sa pag-ugmad sa mga kahanas sa pagsulbad sa mga suliran, pagkatakdo sa lihok sa mata ug kamot, ug mga katakos sa paglihok sa kaunoran, ug magapadasig usab sa pagkamausisaon. “Kon hustong pagkagamit,” matud sa artikulo sa The Toronto Star, “ang usa ka elektronik nga dulaan mahimong dili makadaot, makatudlo pa gani.” ‘Apan,’ miangkon ang mantalaan, ‘kasagaran kana maoy kalihokan nga nagpalayo sa bata gikan sa uban, makapalinga pa gani.’
Tagda ang usa ka batang lalaki nga nalinga pag-ayo sa pagdula sa mga gubatgubat sa video. Matud sa iyang inahan: “Talagsaon siya—dili siya mobiya sa eskrin hangtod nga mahurot niyag patay ang kaaway.” Pilay edad niining bataa? Duha lamang ka tuig! Ang iyang gamay nga kumagko sa kamot nangapaslot sa pagpinislit sa mga boton sulod sa upat o lima ka oras matag adlaw. Apan, daw wala mabalaka ang inahan. “Ang gikabalak-an lamang nako mao nga buot niyang ang tanang butang himoon dayon,” matud niya uban ang pagpiti sa iyang mga tudlo. Ang dula “tulin kaayo . . . , ug ang tinuod nga kinabuhi dili ingon niana ka tulin.”
Sumala sa The Toronto Star, ang pipila nga supak sa mga dula sa video mibati nga ang mga dula “nagpaluya sa mga bata sa pagkat-on sa paglingaw sa ilang kaugalingon pinaagi sa paghanduraw, pagbasa o sa ubang naandang mga kalingawan, maingon man naghaylo kanila nga dili mobuhat sa ilang homwork sa eskuylahan.” Ang pipila ka magtutudlo sa mga bata nag-ingon pa nga ang ‘mga dula sa video maoy mahaylohong kapeligrohan ug makapasiugda ug mapintas, tigpalain nga kinaiya sa mga bata.’
Ang mga balita sa telebisyon bahin sa mga pagbomba panahon sa gubat sa Persian Gulf niadtong 1991 nagpalihok ug dakong panginahanglan sa dugang mga hulad sa mga sakyanan ug mga kasangkapan sa militar. Ang labing popular nga mga dulaan mao ang mga hulad sa Abrams nga tanke de gira, mga Scud nga misil, ug mga Hind nga helikopter. Ang mga eksperto nahadlok nga ang pagdula sa maong mga dulaan lagmit mag-awhag sa pagkaagresibo o tingali magpahinabo sa mga bata nga dili-mobati sa kapintasan. Sa labing menos, ang pagdula niana maoy supak sa teksto sa Bibliya sa Isaias 2:4, nga nagtagna nga ang katawhan sa Diyos dili na “gayod pagabansayon alang sa gubat.”—The New English Bible.
May mga higayon dihang ang tinuod-tan-awong mga dulaan, sama sa puwersado-kaayong mga pusil-de-tubig, nagsugod ug tinuod nga kapintasan. Sa usa ka siyudad sa Amihanang Amerika, ang usa ka tirohay ginamit ang puwersado-kaayong plastik nga pusil-de-tubig mitultol ngadto sa usa ka tinuod nga pinusilay, nga miresulta sa kamatayon sa usa ka 15-anyos nga lalaki. Sa laing hitabo, duha ka batan-on nasamdan sa usa ka napungot nga mamumusil tapos siya mabasa sa pusil-de-tubig. Daghan pang ubang mapintas nga mga hitabo ang nasugdan sa daw dili-makadaot nga mga gubatgubat ginamit ang mga pusil-de-tubig.
Ang Mensahe nga Imong Gipasabot
Diyutay lang kaayo ang responsableng mga ginikanan nga mouyon sa kapintasan. Sa gihapon, ang industriya sa dulaan para sa gubatgubat milambo. Usahay ang mga ginikanan mopili nga ikompromiso ang ilang kaugalingong mga pagtuo inay kasuk-an sa bata. Apan, sa pagbuhat niana, sila lagmit magpahinabo sa bata ug dakong kadaot. Ang Canadianhong tigdukiduki sa kahimsog sa utok nga si Susan Goldberg miergo: “Sa dihang kitang mga ginikanan mohatag ug mga dulaan sa mga bata, gipakita nato ang atong pag-uyon sa kon unsay gihawasan sa dulaan.” Tinuod, normal lamang alang sa pipila ka bata ang pagpakita usahay ug agresibong kinaiya. “Kon walay mga pusilpusil,” miergo ang usa ka sikologo, “ang kabataan mohimo sa ilang kaugalingong mga bersiyon, nga maggamit gani sa ilang mga tudlo sa kamot.” Tingali tinuod kana. Apan ang usa ka ginikanan magdasig ba sa pagkaagresibo pinaagi sa pagtagana sa mga bata ug mga hulad sa mga armas sa kapintasan?
Tinuod usab nga diyutay lang nga mga bata ang sa aktuwal mahimong kriminal tungod lamang kay sila nagdula ug pusilpusil. Apan kon imong hatagan ang imong mga bata sa maong mga dulaan, unsang mensahe ang imong gipasabot? Buot ba nimo silang patuohon nga ang kapintasan makalingaw o nga ang pagpatay ug ang gubat kulbahinam? Ikaw ba nagtudlo kanila sa pagtahod sa mga sukdanan sa Diyos? Ang iyang Pulong nag-ingon: “Si bisan kinsang nahigugma sa kapintasan ginadumtan sa iyang [Diyos] kalag.”—Salmo 11:5.
Si Susan Goldberg dugang nagpahayag nga ‘kon mas daghang panahon ang gigugol sa mga bata sa mapintas nga dula nga may hilom nga pag-uyon sa mga ginikanan, lagmit kaayong gamiton nila ang pagkaagresibo sa pagsulbad sa mga suliran.’ Ang Bibliya nag-ingon sa Galacia 6:7: “Bisan unsay ginapugas sa usa ka tawo, kini usab iyang anihon.” Ang usa ka bata makaani ba ug maayong mga kinaiya gikan sa mapintas nga dula?
Sa paglantaw sa mga butang nga walay pagpihig, kinahanglang pagailhon nga ang tanang bata magkalahi. Ang usa ka bata magiyan sa elektronik nga dula, apan ang uban mahimong dili. Ug kon ang mga bata tinuod nga maglangkit sa pagpamatay diha sa eskrin sa video ngadto sa tinuod-kinabuhing kapintasan kalantugian pa. Busa ang mga ginikanan kinahanglang modesisyon kon unsay labing maayo alang sa ilang kaugalingong mga anak ug mag-amping pag-ayo sa pagpili sa mga dulaan sa ilang mga anak.
[Hulagway sa panid 6]
Ang pagdula motabang sa mga bata sa pagkat-on kon unsaon pagpakiglabot sa usag usa