Ang Canary Islands—Maayong Klima, Makabibihag nga Talan-awon

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ESPANYA

GIKAINGON nga sa halayong dagat, sa likod sa mga Haligi ni Hercules, makita ang kahibulongang mga isla. Tabunok kaayo ang yuta, tinuod nga maayo ang klima, nga ang bisan unsa ug ang tanan mahimong manubo didto. Kini mao ang Fortunate Islands. Atong nailhan kini karon ingong Canary Islands, ang “Canary” kinuha gikan sa Latin nga canis, nga nagpunting sa dagko, bangis nga mga iro nga daghan kaayo dinhi niadto.

Kining romantikong pagsagol sa tinuod ug sa sugilambong, nga gihimong inspirasyon sa Romano ug Gregong mga magsusulat, gipasukad sa mga sugilanon sa pipila ka maisog nga sakayanon nga milawig sa Atlantiko sa wala pa ang panahon ni Kristo. Karong adlawa, mga turista ang nagsubayg-balik sa mga lakang sa karaang mga marinero. Ang mga isla tinuod gayod, bisan ug nangawala na ang pila ka talagsaon makaiikag nga kinaiyahan ug ang kadaghanang misteryo niini. Ang klima niini tinuod nga maayo, makabibihag nga igong makadani sa milyonmilyong mga bisita nga nangitag pahulay gikan sa grabeng mga tingtugnaw sa Amihanang Uropa.

Ang maayong klima dili mao lamang ang pangdani. Ang mga isla adunay kaugalingon nagkadaiyang talan-awon ug katanoman nga dugang pang naghatag ug katarongan sa pagtukod sa nasodnong mga parke diha sa upat sa pito ka dagkong mga isla.

Tenerife​—Usa ka Batoong Tanaman sa Ibabaw sa mga Panganod

Diha sa kinadak-ang isla nga Tenerife, nangibabaw ang Pico de Teide, usa ka natulog nga bolkan nga habog kaayo nga milabaw sa mga panganod nga napadpad gikan sa Atlantiko. Nagalibot sa simboryo sa bolkan mao ang dako kaayong ampiteyatro sa tiilan niini, nga uban sa matahom nga bolkan naglangkob sa Teide National Park. Ang parke gipanuboan ug daghan kaayong talagsaong mga tanom nga manurok sa hinapos sa tingpamulak ug sa sayong ting-init sa dihang pahimuslan sa mga tanom ang natigom nga umog gikan sa mga niyebe sa tingtugnaw. Sa kalit ang dagway sa yuta sa bolkan nahimong usa ka bato nga tanaman nga nagsiga sa mga kolor.

Ang duha sa labing talagsaong mga bulak sa parke dili makita sa bisan diin nga dapit sa kalibotan. Kini mao ang pulang tajinaste ug ang Teide violet. Ang pulang tajinaste mao ang dili kaduhaduhang labing maanindot nga tanom sa kapuloan​—ang dili-maisip nga mga pungpong sa pulang mga bulak nanubo nga sunson kaayo libot sa usa ka punoan nga moabot sa gitas-ong unom ka tiil o sobra pa. Ang tag-as nga mga bulak samag pulang mga panghaw nga tan-awon nga nagasaludo sa asul nga kalangitan.

Ang Teide violet, nga nagadayandayan sa liogliog sa bolkan nga daw kuwentas nga lila, talagsaon kaayo tungod sa kalig-on niini. Kini motubo ug pipila ka metros lang gikan sa tuktok nga 3,700 ka metros, diin walay ubang tanom ang mabuhi.

La Palma​—Usa ka Lunhawng Kawa sa Bolkan

Ang La Palma may usa sa kinadak-ang mga baba sa bolkan sa kalibotan. Ang ngilit niini may diyametro nga mga 17 kilometros ug halos 2,400 ka metros ang gihabogon. Ang dako kaayong lungag sa ubos, nga nakakuhag dakong bahin sa sentro sa pulo, maoy usa ka nahugnong bolkan nga sa paglabay sa daghang katuigan nakulit sa hangin ug ulan nga samag usa ka dako kaayong kawa nga tan-awon. Busa ang Kinatsilang pulong nga caldera (Kinatsila sa kawa), usa ka pulong nga nagtumong sa samang baba sa bolkan sa tibuok kalibotan.a

Ang caldera, diin ang tanan karon maoy usa na ka nasodnong parke, halos bug-os nga natabonan sa nindot nga lasang sa kahoyng pino. Ang Canary pine, nga mao ang naglabi nga kahoy, nagtabon sa titip kaayong mga bakilid, nga nahimong proteksiyon sa mga pangpang sa caldera batok sa dugang pagdahili. Kay halos bulag sa kalibotan sa gawas tungod sa pagkadili-mataak niini, ang wala-madaot nga caldera maoy dangpanan sa katahom ug kalinaw alang sa mga mahigugmaon sa kinaiyahan nga mangahas sa pagtaak sa sulod niini.

Gomera​—Usa ka Tungtungang-Bato sa Amerika

Gikan niining tagong isla nga milawig si Columbus ngadto sa lugar nga wala pa madiskobrehi. Bag-o pang gisakop kini sa mga Katsila, ug si Columbus mihunong diha sa gamayng dunggoanan sa San Sebastián aron sa pagkuhag tubig ug mga kinahanglanon.

Sa panahon ni Columbus, ang mga molupyo sa isla, ang mga Guanches, nagkinabuhi gihapon sa kinaraan nga paagi, apan sila maoy mga tawo nga dali nga nakapasibo. Tungod sa bukiron nga dagway sa yuta, sila nakaugmad ug usa ka talagsaong pinulongan nga gilakipan ug mga pagtihol nga nagpaarang kanila nga magkasultihanay sa usag usa gikan sa bukid ngadto sa laing bukid nga may gilay-ong pipila ka kilometros o daghan pa. Bisag nakalimtan na sa kadaghanan, kining “teletihol” nga paagi gigamit gihapon sa mga tigulang kon buot nilang mahatod dayon ang balita. Daghang higayon nga nadungog sa mga Saksi ni Jehova nga nagasangyaw sa hilit nga mga balangay ang mensahe nga “Ania ang mga Saksi!” nga gitihol gikan sa tumoy sa mga bukid.

Diha sa mas habog nga mga bakilid sa isla nahimutang ang usa ka nasodnong parke nga gimugna aron maproteksiyonan ang wala pa kahilabti nga lasang. Sa ngitngit nga interyor niini, nga naputos kanunay sa gabon ug puno sa nagsalapid nga mga sanga nga natabonan sa balhiboong mga lumot, makapukaw sa mga panumdoman sa mga sugilanong engkantohanon nga dugay nang nakalimtan. Bisag may pagkakatingad-an kini, kanunayng mag-ulan dinhi sa ilalom sa kakayohan. Ang mga panganod nga kusog nga moagi sa ibabaw sa lasang tungod sa paghuyop kanunay sa hanging amihan “magatasan” sa ilang tubig sa mga kahoy. Busa, sa ilalom sa kakayohan kanunay gayod nga magtaligsik, samtang sa gawas wala mag-ulan.

Ang mga nahibilin nga fossil nagpaila nga kining lasang sa mga laurel (gitawag nga laurisilva) nanubo kaniadto sa tibuok nga rehiyon sa Mediteranyo. Apan tungod sa pagbag-o sa klima sa daghang milenyong miagi nangadaot ang mga bukid niini nga pipila ka bukid na lamang ang nabilin sa Canary Islands.

Lanzarote​—Usa ka Lahi nga Disyertong Isla

Ang Lanzarote maoy usa ka disyertong isla, nga bisag gipuy-an, tinuod nga samag disyerto. Halos walay ulan dinhi. Ang kinabuhi dinhi lisod kanunay alang sa gamayng molupyo, apan sa miaging duha ka siglo ang sunodsunod nga kusog nga mga pagbuto sa bolkan nag-usab sa dagway sa isla. Ang bolkan nakahatag kamatayon ug kinabuhi. Kamatayon, sa pagkaagi nga un-kuwarto sa isla ang nalubong sa midahili nga lapok sa bolkan nga nakahatag ug kalit nga pagkawagtang sa daghang balangay ug mga homsted. Kinabuhi, sa pagkaagi nga gikan sa mga abo sa mga bolkan ang mga tagaisla nakakitag pangabuhian.

Tungod sa hilabihan ka daghang buhaghag nga graba sa bolkan, nga salin gikan sa mga pagbuto, ang mga tagaisla nakapananom ug prutas ug mga utanon bisag dili moulan sa daghang bulan. Ang kaumahan natabonan sa upat ka pulgadang gibag-ong graba nga dili lamang nagatipig sa kaumog sa ilalom nga yuta kondili nagakuhag umog gikan sa basaon nga hangin sa kagabhion ug ginadala kini sa yuta sa ilalom. Ang kaparasan, mga kahoyng igos, kamatis, mais, ug ubang mga lagutmon nanubo nga wala-damha gikan sa itom nga graba.

Lakip sa Timanfaya National Park ang talagsaong mga lungag ug lapad nga palibot nga natabonan sa lapok sa bolkan nga gibuga niini. Ang samag disyertong klima nakatipig sa mibagtok nga lapok sa bolkan nga tibuok pa, ug ang bisita nga namasiyo sa parke makahanduraw ug maayo nga ang mga pagbuto mihunong kagahapon lamang. Ang matahom nga talan-awon sa bolkan, uban sa nindot tan-awong puti nga mga balangay, naghatag sa isla ug tinuod kaugalingong katahom niini.

Walay duhaduha kining madanihong mga isla sa bolkan maoy tungod sa pagkamapasiboon sa mga molupyo niini ug sa mga tanom nga nanubo dinhi. Labaw sa tanan, ang kinaiyanhong katahom niini makatukmod sa mga matinahorong bisita sa paghatag ug pagdayeg sa Maglalalang sa ingon nga panagkadaiya.

[Footnote]

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 18]

Mga Hayop ug mga Tanom sa Canary Islands

Ang canary. (1) Gikuha gikan sa ngalan sa kapuloan, kining langgama daghan pa kaayo, bisan pa, diha sa kalasangan, dili sila sama ka mabulokon sa popular nga mga langgam sa hawla kansang hayag kaayong mga kolor maoy resulta sa kapin sa upat ka siglo nga piniling pagpaliwat.

Aeonium species. (2) Kapig duha ka dosenang matang ang makita sa tibuok isla, daghan nanubo diha sa batoong mga pangpang. Ang pipila, sama sa Aeonium lancerottensis, (3) manubo pa gani diha sa migahi nga lapok sa bolkan.

Ang Teide violet. (4) Kining tandogong mga bulak mabuhi sa malisod nga palibot sa bolkan nga halos 3,700 metros ibabaw sa lebel sa dagat.

Ang tanom nga saging. (5) Ang mga saging gikultibar sa Canary Islands sa daghang siglo. Gidala kini sa tigkolonisar nga mga Katsila sa Caribbean wala magdugay human nga nadiskobrehan ang Amerika.

Ang pulang tajinaste. (6) Ang pungpong sa gagmay pulang mga bulak nanubo nga sunson kaayo libot sa usa ka punoan nga moabot sa gitas-ong sobra pa sa unom ka tiil.

Ang dragon tree. (7) Ang labing talagsaon ug gikalipayang kahoy sa mga isla, kining matanga gikaingon nga kapin na sa tulo ka libo ka tuig ang edad. Ang karaang mga matang nga sama niini giatiman ug maayo diha sa mga parke sa munisipyo.

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

La Palma

Tenerife

Gomera

Hierro

Lanzarote

Fuerteventura

Grand Canary

[Mga hulagway]

Gipangibabawan ang Tenerife sa Pico de Teide, usa ka natulog nga bolkan

1. Ang Canary.

2. Aeonium species.

3. Aeonium lancerottensis

4. Ang Teide violet.

5. Ang tanom nga saging.

6. Ang pulang tajinaste.

7. Ang dragon tree.

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

1. Granadillo

2. Tabaiba Majorera

3. Verol dulce

4. Ercila

5. Hierba blanca

6. Teide violet