Lamiang Internasyonal nga Prutas
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA MEXICO
SI Christopher Columbus ug ang iyang mga tripulante lagmit mao ang unang mga Uropanhon nga nakatilaw niini panahon sa ilang pagsuhid sa West Indies niadtong 1493. Gipadala kini ngadto sa hari sa Espanya, ug siya usab gilamian niini. Ang mga marinero naghimo niining popular sa tibuok kayutaan sa Amerika ug, pagka-1548, nagdala niini ngadto sa Kaislahan sa Pilipinas aron itanom.
Sa ulahi, sa mga 1555, kining lamiang prutas mibiyahe paingon sa Pransiya. Sa katuigang 1700, mapagarbohon na kining gidalit sa mga lamesa sa pipila ka Uropanhong mga hari ingong maluho nga prutas. Nahimo kining popular kaayo nga mikatap dayon kini ngadto sa ubang bahin sa Uropa ug ngadto sa Asia ug Aprika. Sa pagkakaron, kini ginaani ilabina sa Brazil, Hawaii, Mexico, Pilipinas, Thailand, ug pipila ka ubang mga nasod nga adunay angayang klima ug yuta.
Busa tapos sa mga lima ka siglong pagbiyahe, nakaabot kini sa mga dapit nga halayo gikan sa Amerika, ang lumad nga dapit niini. Nailhan ba nimo ang prutas nga among gihisgotan? Mao kana ang lamian nga pinya.
Sa Mexico nailhan kini ingong matzatli, sa Caribbean ananá, ug sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur nana. Morag ang mga Espanyol maoy nagtawag niana nga piña tungod sa kaamgiran niini sa bunga (cone) sa kahoyng pino. Karong adlawa sa Espanyol kini nailhang piña o ananás, samtang sa Ingles nailhan kining pineapple. Bisan unsay ngalan niini, kadtong nakatilaw niini mouyon nga kini maoy lamian.
Ang Pinya ug ang Tanom Mismo
Unsay dagway sa prutas nga pinya? Kini samag itlog ug porma ug nahimutang sa tunga sa tanom. Ang prutas giputos sa usa ka gahi nga panit, ug sa ibabaw, adunay korona nga naporma sa daghang gagmay, gahion nga berdeng mga dahon. Ang tanom nga pinya mismo adunay taas, pormag-espada nga mga dahon nga nagatubo sa lainlaing mga direksiyon gikan sa punoan. Ang tanom motubo gikan sa 60 ngadto sa 90 sentimetros, ug ang prutas mahimong motimbang ug gikan sa duha ngadto sa upat ka kilos.
Sa dihang gamay pa kini, susama kini sa bunga sa kahoyng pino, ug ang panit magpabiling ubehon ang kolor. Mahimo kining berde sa dihang kini gulang na, ug kasagaran kini mahimong dalagon nga berde, berdehon nga orens, o pulahon sa dihang kini mahinog na. Sa hinog na ang unod, kini tam-is—humot ug dugaon.
Sa Unsang Paagi Kini Patubuon?
Sa unsang paagi nimo patubuon ang pinya? Una sa tanan, ang yuta nga sama sa makita diha sa tropikanhong mga dapit maoy gikinahanglan—balason, dagaya sa organikong materyal, aslum, ug diyutay ra ug mineral nga asin, nga may taas nga lebel sa kaumog. Unya, kinahanglan nga itanom ang usa sa gamayng mga saha nga motubo palibot sa punoan sa prutas ug nagpabilin sa tanom human maani ang prutas. O ang korona sa pinya mismo mahimong putlon ug itanom. Hinunoa, ang usa kinahanglang magpailob aron makapahimulos sa mga bunga niini tungod kay dangtan pag kapin sa usa ka tuig usa kini mogulang ug maani.
Si Antonio, kinsa nagtrabahog kapin sa 25 ka tuig sa pagpatubo ug mga pinya, mipatin-aw sa usa ka paagi nga gigamit: “Kinahanglang butangan ug diyutayng calcium carbide sa tunga sa tanom una mosugod pagtubo ang prutas. Kini gihimo aron ang tanang pinya mahimong maani sa samang panahon, tungod kay kon pasagdan sa pagtubo nga kinaiyanhon, ang uban kusog nga motubo kay sa uban ug mahimong mas lisod ang pag-ani.”
Sa dihang mogulang na ang pinya apan dili pa hinog, kinahanglang tabonan kini aron dili masunog sa adlaw. Tabonan kini ug papel o mga dahon sa samang tanom. Human sa paglabay sa gikinahanglang panahon, ang pinya mahimo nang anihon. Paniti, ug kaona kana nga hiniwa! Apan pag-amping. Ang pagkaon sa subok sa prutas makapakatol sa dila. Mao kanay hinungdan kon nganong ang pipila ka tawo mokaon lamang sa unod ug ilabay ang subok.
Kon buot nimong tilawan ang tam-is ug dugaong pinya, ayaw pagpaimpluwensiya sa dagway sa gawas niini. Samtang nagpakita kanamo sa usa niini, si Antonio misaysay: “Ang pipila ka tawo mopili ug pinya pinasikad sa kolor sa panit niini, kon kini berde o kaha dalag. Apan ang prutas mahimong hinog na bisan kon berde ang panit niini. Kinahanglang pitkan nimo kini. Kon mopatungha kini ug haw-ang, o walay-sulod, nga tingog, ang unod niini maoy puti ug kini walay lami. Apan kon kini mopatungha ug tibuok nga tingog, nga daw kini puno sa tubig, nan mahimo na kining kaonon—tam-is ug dugaon.” Adunay daghang matang niining prutasa, apan ang labing popular mao ang usa nga gitawag ug hamis nga Cayenne (Cayena).
Tinuod nga Lamian
Gawas pa sa pagpahimulos sa kalami sa duga o sa mga prutas nga hiniwa, mahimong mapahimuslan nimo ang sirup, nga mabatonan nga linata sa pipila ka nasod. Dugang pa, ang pinya dunay pipila ka sustansiya sama sa carbohydrates, fiber, ug mga bitamina, nga ang kinadaghanan mao ang A ug C.
Sa Mexico mapahimuslan nimo ang makaparepreskong ilimnon nga hinimo sa mga panit sa pinya. Sa paghimo nimo niini, ibutang ang mga panit diha sa garapon nga may tubig ug asukar sulod sa duha o tulo ka adlaw. Sa dihang kini moaslom na, mahimo nimo kining ikadalit ingong bugnaw nga ilimnon nga may yelo. Kini makaparepresko kaayo nga ilimnon nga gitawag ug tepache ug adunay tam-is-aslom nga lami. Gusto ka ba ug usa ka baso niini? Sa Pilipinas, ang pinya gipatubo aron sa pagkuha ug lanot gikan sa mga dahon niini. Kini gigamit sa paghimo ug dili-kaayo puti, sihag, ug pino kaayong panapton. Gigamit kini sa paghimog mga panyo, mga tualya, mga bakos, mga kamisin, ug mga sinina sa kabataan ug kababayen-an.
Sa milabayng pipila ka siglo, ang pinya gieksportar ngadto sa daghang nasod diin wala kini patuboa. Kadtong tanan nga gusto sa lami niini nanghinaot nga magpadayon kini sa panaw niini sa tibuok kalibotan, nga magpahimuot sa katawhan.
[Picture Credit Line sa panid 20]
Pinya. Century Dictionary