Pagpaniid sa Kalibotan
“Panagsumpaki” sa Batikano
“Kamahalan, nganong ang Batikano nagbaligya gihapon ug sigarilyo?” nangutana ang usa ka pari kang Juan Paulo II panahon sa tinuig nga pagpakig-estorya sa papa sa klero sa Roma. Siya mipadayon: “Gawas nga makadaot sa panglawas, kining negosyoha kasumpaki sa imong padayong mga hangyo dapig sa pagpanalipod sa panglawas ug sa atong kalihokan ingong mga pari.” Alang kang Ugo Mesini, ang 76-anyos nga pari, ang kamatuoran nga ang Batikano nagbaligyag tabako ug mga sigarilyo nga may sulat nga “ang pagtabako makadaot sa imong panglawas” maoy “kontrang-testimoniya” ug “kasumpaki” sa mensahe sa papa. Sumala sa gitaho sa Romanhong mantalaan nga Il Messaggero, ang papa mitubag nga bahin sa tabako, ang iyang “tanlag maoy hinlo.” Apan, misaad siya nga makigsulti sa nagadumalang kardinal bahin sa pagpamaligyag sigarilyo sa Batikano.
“Siglo ni Satanas”
“Sa kinagrabehan niini, kini mao ang siglo ni Satanas,” matod sa usa ka editoryal sa New York Times. “Wala pa sukad mahitabo sa kasaysayan sa tawo nga ang katawhan nagpakita ug hilabihang pagkamahiligon, ug gana, sa pagpatay ug minilyong ubang katawhan tungod sa rasa, relihiyon o kahimtang.” Ingong pamatuod, naghisgot kini sa kampong patyanan sa Auschwitz nga nadiskobrehan 50 ka tuig kanhi. Ang mga naghatag ug kagawasan niining Alemang kampo konsentrasyon nakakaplag sa “ulipong mga mamumuo nga daot nga samag mga palito, kabataan nga gitagudtagod diha sa binuang nga mga eksperimento sa laboratoryo, ug sa nahibilin sa upat ka patyanan pinaagig gas ug sa mga hudno nga sunoganan sa patayng lawas nga kanhi mipatay ug 20,000 ka biktima matag adlaw,” matod sa editoryal, ug napatik sa ilang panumdoman “ang mga lawas nga gipatongpatong samag dangilag, ang 43,000 ka parisan sa sapatos, ang nagtapun-og nga mga buhok sa tawo.” Kini midugang: “Hangtod niining adlawa, ang nahitabo sa Auschwitz dili mahimong bation ug hisabtan.”
Gidahom ang mga Kanihit sa Pagkaon
“Gawas kon adunay dakong puhonan sa pag-usab sa teknolohiya, lagmit makabaton kita ug grabeng mga suliran,” matod ni Ismail Serageldin, usa ka batid sa kaugmaran nga taga-Ehipto ug usa ka bise-presidente sa World Bank. Siya naghisgot bahin sa nag-uswag nga panginahanglan sa pasikaranang mga pagkaon—usa ka panginahanglan nga naghurot na sa mga suplay sa pipila ka bahin sa Asia ug Aprika, diin ang pag-uswag sa populasyon maoy kinakusgan. “Makabaton kitag dugang duha ka bilyong [tawo] sa mosunod nga 20 ka tuig bisag unsa pay buhaton sa pagpugong sa pagdaghan, ug 95 porsiento kanila maanaa sa kinapobrehang mga nasod,” siya miingon. Bisan tuod ang dakong pag-uswag sa pasikaranang mga abot nakab-ot sa milabayng 25 ka tuig, ang dugang nga mga abot nagakalisod nga abton tungod sa mga limitasyon sa kalikopan ug biolohiya. Ang mga abot gihulga usab sa mas isog nga mga dangan ug mga sakit sa mga tanom ug sa pagkadaot sa yuta. Ang Worldwatch Institute miuyon. “Ang ebidensiya nga ang kalibotan anaa sa dalan sa ekonomiya nga dili masuportahan sa kalikopan makita diha sa nagakadiyutay nga mga isdang makuha, nagakunhod nga lebel sa tubig, nagakamenos nga mga populasyon sa langgam, kinatas-ang mga balod sa kainit ug nagakamenos nga pondo sa trigo, sa pagngalan lamang ug pipila,” kini nag-ingon diha sa State of the World 1995 nga taho niini.
Edad ug Pagkaon
Ang pipila ka tigdukiduki karon nag-ingon nga ang mga tawo nga kapin sa 50 anyos mahimong dili na kinahanglang mabalaka mahitungod sa nadugang nga timbang sa pagkaedaran, nagtaho ang The Times sa London. Pananglitan, si David Dickinson, editor sa magasing Consumers’ Association, nag-ingon: “Ang tambag nga ang tanan nga adunay taas nga proporsiyon sa gitas-on ngadto sa gibug-aton maoy tambok ra kaayo ug kinahanglang magpaniwang maoy sayop. Ang pagpaniwang makadaot sa imong panglawas bisan unsay epekto niini diha sa proporsiyon sa gitas-on ngadto sa gibug-aton. Kadaghanang tawo nga kapin sa 50 anyos dili kinahanglang magpaniwang.” Ang propesor sa Nutrition and Dietetics nga si Tom Sanders misaysay: “Ang mga kapeligrohan sa panglawas sa pagkatambok sagad gipasobrahan. Tinuod nga nagpauswag kini sa riyesgo sa diyabetes ug artraytis, apan ang mga riyesgo sa panglawas sa pagkatambokon diyutay ra. Mahimo pa ganing maghatag kinig mga bentaha sa kababayen-an.” Ug si Dr. Martin Wiseman sa Departamento sa Panglawas mitambag: “Sa bisan unsang pangedaron hinungdanon nga dili kaayo tambok o dili kaayo daot. Ang pagkaon sa hustong pagkaon ug pagpabiling aktibo mao ang kinamaayohang paagi sa pagkab-ot niini apan sa dihang kita magkaedaran na ang pagkatambokon mas maayo kay sa pagkaniwang.”
Makalipayng Aksidente?
Usa ka kargahanan nga napuno sa 29,000 ka plastik nga mga dulaan—mga itik-itik, bao-bao, beaver, ug baki-baki—nabanlas sa dagat gikan sa usa ka barko panahon sa usa ka bagyo sa Amihanang Pasipiko niadtong Enero 1992. Kining maong aksidente napamatud-ang usa ka panalangin sa mga siyentipiko. Dili sama sa 61,000 ka Nike nga sapatos sa atleta nga nabanlas duha ka tuig kanhi, ang gaan nga mga dulaan halos bug-os nga nag-ulpot-ulpot sa ibabaw sa tubig ug gipadpad sa hangin maingon man sa mga sulog sa dagat. Nagtugot kini sa mga tigtuon sa kadagatan nga nagtuon sa mga balod sa Amihanang Pasipiko sa pag-apil sa epekto sa hangin diha sa ilang mga pagtuon. Ang unang grupo sa mga dulaan misugod pagtungha sa mga baybayon sa habagatan-sidlakang Alaska mga napulo ka bulan human sa pagkabanlas, ug dugang 400 ang nakaabot sa baybayon ubay sa 850 kilometros nga luna sa Gulpo sa Alaska sulod sa misunod nga napulo ka bulan. Ang gagmayng mga dulaan, nga dili molabaw sa 13 sentimetros ang gitas-on, gikarga sa barko gikan sa Hong Kong paingon sa Tacoma, Washington, T.B.A. Gidahom nga ngadtongadto ang pipila motadlas sa Bering Strait, motabok sa Dagat Artiko nga madala sa naglutawlutaw nga mga yelo, ug moabot sa Amihanang Atlantiko.
Dili-Bug-os nga Kadaogan Batok sa Polio
Ang makaparalisar nga poliomyelitis, nga kasagarang nailhan ingong polio, gikaingon nga nagpatay o nakabaldado sa kapin sa 10 ka milyong tawo latas sa kasaysayan. Gihulagway kini sa mga kinulit nga masubay ngadto sa karaang Ehipto, Gresya, ug Roma. Nga kasagarang nag-apektar sa mga batan-on, makapahinabo kinig paralisis o kamatayon pinaagi sa pagkatuok. Karon, sumala sa Pan American Health Organization, nga usa ka sanga sa World Health Organization, ang polio napapha na sa Kasadpang Hemispera. Ang kataposang gitaho nga kaso maoy sa usa ka Peruvianong bata niadtong 1991, nga nabuhi nga may kadaot sa usa ka bitiis. Apan, dili sama sa buti, nga napapha sa tibuok kalibotan niadtong 1977, ang kagaw sa polio makaplagan gihapon sa ubang mga dapit ug posibleng mosulod pagbalik sa kayutaan sa Amerika pinaagi sa paglalin ug pagbiyahe. Ang kataposang bug-os nga taho nagpakita ug mas diyutay sa 10,000 ka kaso matag tuig. Hangtod nga bug-os mabuntog, ang pagbakuna batok sa sakit kinahanglang magpadayon, matod sa mga eksperto sa panglawas.
Suliran sa Orang-utan sa Taiwan
Ang mga awtoridad sa Taiwan nag-atubang ug talagsaong suliran: Kon unsay buhaton sa mga orang-utan nga nauso ingong ginalam nga kahayopan niadtong 1986 tapos ang usa gipasundayag diha sa usa ka salida sa telebisyon ingong “maayong kauban.” Sumala sa gitaho sa New Scientist, mga usa ka libong batang mga orang-utan ang gipasulod sa nasod ug gibaligya ingong ginalam nga mga hayop. Karon, samtang ang mga hayop nakaabot sa seksuwal nga pagkahamtong ug nahimong agresibo ug dili-matag-an, ginatos ang gibiyaan sa ilang mga tag-iya. Tungod kay sila maoy tig-inusara nga mga hayop ug dili moatubang sa suliran nga motipon sa usa ka sosyal nga pundok sama sa mga chimpanzee ug mga aliwas, ang binuhi nga mga orang-utan mahimong ikabalik ngadto sa lasang. Apan, ang ginalam nga mga hayop nataptan sa mga sakit sa tawo, sama sa hepatitis B ug tesis, ug makapameligro sa nameligro nang daan nga populasyon sa ihalas nga orang-utan. Daghan ang kinahanglan tingaling patyon, nga gihunahuna sa uban nga mas maluloton kay sa magpalabay sila sa nanghibiling bahin sa ilang kinabuhi diha sa mingawng mga dangpanan sa mga hayop.
Kabataan sa Kalye sa Toronto
Ang mga opisyal sa gobyerno nag-ingon nga hangtod sa 10,000 ka bata sa kalye ang kanunayng naglaaglaag sa siyudad sa Toronto. “Ang gidaghanon miusbaw sa miaging dekada,” nagtaho ang The Toronto Star. “Kadaghanang mga bata sa kalye maghisgot sa mga suliran sa balay, gikan sa pag-abuso ngadto sa mga lagda sa ginikanan nga dili nila buot nga tumanon. Sila maghisgot sa usa ka kalibotan sa mga droga, kapintasan ug pamampam, ug dugayng mga yugto sa kalaay.” Gibanabana nga 54 porsiento sa mga bata sa kalye sa Toronto ang miapil sa pamampam. Usa sa lima ka babaye ang momabdos, 80 porsiento ang naggamit ug droga o alkoholikong mga ilimnon, 67 porsiento ang giabusohan, ug 43 porsiento ang misulay sa paghikog. “Kon may mosulti kanimo nga ang kinabuhi sa kalye madanihon ug makapaukyab, ayawg tuo niana. Sama kini sa kamatayon, dili gayod kini pagkinabuhi,” miangkon ang usa ka batan-on. “Ang uban dili makalingkawas sa padayong pagkinabuhi sa mga droga, pamampam ug nag-uswag nga krimen; ang uban, nga gulanggulang na ug mas maalamon, nangandoy nga makatungha ug makatrabaho,” midugang ang Star.
Luwasa Kanang Ngipona!
Kon ang usa ka ngipon aksidenteng mahingo, ayaw kanag ilabay, mitambag ang UC Berkeley Wellness Letter. “Ang panukiduki nagpakita nga may 50% kang purohan sa usa ka malamposong pagtaod sa ngipon kon makaadto ka sa dentista sulod sa 30 minutos.” Unsay imong buhaton? Sulayi nga magpabiling kalmado kutob sa mahimo. Guniti ang ngipon sa ibabaw niini ug hugasi kana ug hinay sa inadlaw nga tubig—ayaw kana nusnosi. Tawga ang imong dentista aron sultian siya nga moduaw ka ug, gawas kon sultian ka niyag laing paagi, isuksok ug hinay ang ngipon balik sa suksokanan niini. Ipaak pag-ayo sa limpiyo nga panapton o panyo sulod sa lima ka minutos aron mapahimutang ang ngipon, ug padayon sa pagpaak nga may igoigong pagduot hangtod nga mahiling ka sa dentista. Kon dili dayon nimo ikasuksok pag-usab ang ngipon, bas-a kini kanunay sa laway diha sa imong baba. Alang sa mga bata pa kaayo nga lagmit matulon nila ang ngipon, ibutang kana sa usa ka plastik nga bulsita o usa ka tasa ug humoli kana sa gatas o tubig nga may usa ka pudyot nga asin. Bisan pag taastaas nga panahon ang milabay, mas maayo nga moadto sa dentista ug padesisyonon siya kon unsay buhaton. “Ang pagluwas sa ngipon takos gayod sa paningkamot,” matod sa taho.