Ang Katingalahang Uniberso

Kon Unsa ang Gipatin-aw sa Big Bang—Kon Unsa ang Wala

ANG matag buntag maoy usa ka milagro. Sa kanailadman mismo sa adlaw sa buntag, ang idroheno mosagol sa helium sa temperatura nga milyonmilyong grado. Ang mga X ray ug mga gamma ray sa dili-katuohang puwersa mogawas gikan sa sentro sa adlaw ngadto sa nagalibot nga mga lut-od sa adlaw. Kon ang adlaw moaninag, kini nga mga ray o mga sidlak mobuto sa ibabaw sa adlaw sa pipila ka makapasong segundo. Hinunoa, kini mosugod sa pag-untol gikan sa dasok kaayong atomo ngadto sa atomo nga “insulasyon” sa adlaw, nga anam-anam nga mawad-ag enerhiya. Mga adlaw, mga semana, mga siglo, ang molabay. Libolibo ka tuig sa ulahi, kanang makamatay kaniadto nga radyasyon sa kataposan mohungaw ra gikan sa ibabaw sa adlaw ingong usa ka hinayng bidlisiw sa dalag nga kahayag​—dili na usa ka kapeligrohan apan igo lamang aron madigo ang yuta sa kainit niini.

Ang matag gabii maoy usa ka milagro usab. Ang ubang mga adlaw magpangidlap kanato latas sa halapad kaayong hawan sa atong galaksiya. Lainlain kinig kolor, gidak-on, temperatura, ug kadasokon. Ang uban maoy hilabihan ka dagkong mga higante nga kon ang usa niini ipasentro sa posisyon sa atong adlaw, ang mahibilin sa atong planeta masulod sa ibabaw nianang hilabihan ka dako nga bituon. Ang ubang mga adlaw gagmay, puting mga duwende​—nga mas gamay kay sa atong yuta, apan sama ka bug-at sa atong adlaw. Ang uban malinawong naglutawlutaw sa bilyonbilyong katuigan. Ang uban mabungkagay inigbuto niini diha sa usa ka supernova nga maglaglag kanila, nga sa makadiyut labwan sa kahayag ang tanang galaksiya.

Naghinugilon pa ang mga tawo sa karaan bahin sa dagkong mga mananap sa dagat ug nag-awayay nga mga diyos, mga dragon ug mga bao ug mga elepante, mga bulak nga lotus ug nagpangdamgong mga diyos. Dayon, sa miabot ang gitawag nga Panahon sa Katarongan, ang mga diyos napulihan sa bag-ong kaplag nga “madyik” nga calculus ug sa mga balaod ni Newton. Karon kita nabuhi sa panahon nga wala nay karaang mga balak ug sugilambong. Gipili sa modernong mga siyentipiko ug mga awtoridad ingong ilang hularan alang sa paglalang, dili ang karaang dagkong mananap sa dagat, dili ang “makina” ni Newton, kondili ang nangibabawng simbolo sa ika-20ng siglo​—ang bomba. Ang ilang “maglalalang” mao ang usa ka pagbuto. Ilang gitawag ang ilang kosmikong pagbuto ingong big bang.

Kon Unsa ang “Gipatin-aw” sa Big Bang

Ang labing popular nga bersiyon sa panglantaw niining kaliwatana bahin sa paglalang nag-ingon nga mga 15 ngadto sa 20 ka bilyon ka tuig kanhi, ang uniberso wala maglungtad, ni ang walay sulod nga wanang. Walay panahon, walay materya​—wala gawas sa hilabihan ka dasok, hilabihan ka gamayng tuldok nga gitawag ug singularity, nga mibuto ngadto sa presenteng uniberso. Nalakip niana nga pagbuto ang usa ka mubo nga yugto sa panahon sa unang tipik nga bahin sa usa ka segundo sa dihang miburot, o midako, ang bag-ong nahimugso nga uniberso, nga mas tulin kay sa katulinon sa pagpanaw sa kahayag.

Niadtong unang pipila ka minutos sa big bang, dihay nahitabong nukleyar nga pagbuto sa unibersohanong sukod, nga maoy nagpahinabo sa masukod karon nga mga konsentrasyon sa idroheno ug helium ug gamayng bahin sa lithium diha sa wanang nga interstellar. Tingali human sa 300,000 ka tuig, ang tibuok-uniberso nga pagbuto nagpabugnaw ug diyutay sa temperatura sa ibabaw sa adlaw, nga nagpahinabo sa mga elektron sa pagpahimutang diha sa mga orbito sa palibot sa mga atomo ug nagpagawas ug mga kidlap sa mga photon, o kahayag. Kadtong unang mga kidlap masukod karon, bisan sa mas ubos na nga temperatura, ingong radyasyon sa palibot sa uniberso sa frequency sa microwave nga katumbas sa temperatura nga 2.7 Kelvin.a Gani, ang pagkadiskobre niini nga radyasyon sa palibot niadtong 1964-65 ang nakapakombinsir sa kadaghanang siyentipiko nga katuohan ang teoriya nga big bang. Gipatin-aw usab sa teoriya nga mao kini ang hinungdan kon nganong ang uniberso daw nagakasangkad sa tanang direksiyon, nga ang halayong mga galaksiya daw tulin nga nagpalayo gikan kanato ug gikan sa usag usa nga hilabihan ka tulin.

Sanglit ang teoriya nga big bang daw daghag gipatin-aw, nganong dudahan kana? Tungod kay daghan usab ang dili niini ikapatin-aw. Sa pag-ilustrar: Ang karaang astronomo nga si Ptolemy may teoriya nga ang adlaw ug ang mga planeta nagtuyok libot sa yuta sa dagkong mga sirkulo, nga sa samang panahon naghimog gagmayng mga sirkulo, nga gitawag ug mga epicycle. Daw gipatin-aw sa teoriya ang lihok sa mga planeta. Sa daghang siglo samtang ang mga astronomo nakaipon ug dugang nga impormasyon, ang mga kosmologo nga nagtuo sa teoriya ni Ptolemy kanunay nagdugang ug ekstrang mga epicycle sa uban pa nilang mga epicycle ug “ipatin-aw” ang bag-ong impormasyon. Apan wala kana magpasabot nga husto ang teoriya. Sa kataposan dihay hilabihan kaayo ka daghang impormasyon nga ipatin-aw, ug uban pang mga teoriya, sama sa ideya ni Copernicus nga ang yuta nagtuyok libot sa adlaw, nga mas matin-aw ug mas yano. Karon lisod makakita ug astronomo nga nagtuo sa kosmolohiya ni Ptolemy!

Gipakasama ni Propesor Fred Hoyle ang mga paningkamot sa mga kosmologo nga nagtuo sa teoriya ni Ptolemy sa pagtukod pag-usab sa ilang nagakahugnong teoriya samtang nag-atubang ug bag-ong mga diskobre sa mga paningkamot sa mga magtutuo sa big bang karon aron magpabiling katuohan ang ilang teoriya. Siya misulat diha sa iyang librong The Intelligent Universe: “Ang pangunang paningkamot sa mga imbestigador mao ang pagtago sa mga panagsumpaki sa teoriya nga big bang, sa pagpalig-on sa ideya nga misamot ka komplikado ug magubot.” Human hisgoti ang walay kapuslanang paggamit sa mga epicycle ni Ptolemy sa pagsalbar sa iyang teoriya, si Hoyle nagpadayon: “Segurado gayod ako sa pag-ingon nga ingong resulta usa ka nagkahuyang nga kaikag karon naghulga sa teoriya nga big bang. Sumala sa akong giingon sa sinugdan, kon ang usa ka hugpong sa mga kamatuoran iparang sa usa ka teoriya, nakita sa kasinatian nga talagsa rang maulian ang teoriya.”​—Panid 186.

Ang magasing New Scientist sa Disyembre 22/29, 1990, nagpalanog ug samang hunahuna: “Ang paagi ni Ptolemy grabeng gipadapat sa . . . kosmolohikanhong teoriya nga big bang.” Dayon kini nangutana: “Sa unsang paagi makab-ot nato ang tinuod nga kauswagan sa particle physics ug kosmolohiya? . . . Kinahanglang mas magmatinud-anon kita ug prangka bahin sa lunlon teoriya nga kinaiyahan sa pipila sa atong gipakahamili nga mga pamanabana.” Nagpangabot karon ang bag-ong mga obserbasyon.

Mga Pangutana nga Wala Matubag sa Big Bang

Ang pangunang hagit sa big bang miabot gikan sa mga tigpaniid nga migamit sa giayo nga mga lente sa Hubble Space Telescope sa pagsukod sa mga distansiya sa ubang mga galaksiya. Ang bag-ong mga impormasyon nakahatag ug mga kahadlok sa mga teorista!

Karong bag-o ang astronomong si Wendy Freedman ug uban pa migamit sa Hubble Space Telescope sa pagsukod sa distansiya sa usa ka galaksiya sa konstelasyong Virgo, ug ang iyang sukod nagsugyot nga ang uniberso kusog nga nagakasangkad, ug busa mas bata, kay sa gituohan niadto. Sa pagkatinuod, kini “nagsugyot nga ang edad sa uniberso maoy ingon ka bata sa walo ka bilyong tuig,” mitaho ang magasing Scientific American sa miaging Hunyo lamang. Samtang ang walo ka bilyong tuig daw dugay na kaayong panahon, kini maoy halos katunga lamang sa gibanabanang edad karon sa uniberso. Kini nakamugnag linain nga problema, tungod kay, ingon sa gipadayon sa taho, “gipakita sa ubang impormasyon nga ang ubang mga bituon maoy labing menos 14 ka bilyong tuig ang edad.” Kon ang mga banabana ni Freedman tinuod, kadtong tigulang nang mga bituon mopatim-aw nga mas tigulang pa kay sa big bang mismo!

Lain pang problema alang sa big bang miabot gikan sa nagkatumping ebidensiya bahin sa “mga bula” sa uniberso nga 100 ka milyong light-year ang gidak-on, nga adunay mga galaksiya sa gawas ug mga basiyo sa sulod. Sila si Margaret Geller, John Huchra, ug uban pa sa Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics nakadiskobre nianang ilang gitawag nga usa ka dakong paril sa mga galaksiya nga mga 500 ka milyong light-year ang gisangkaron latas sa amihanang hemisperyo. Lain pang grupo sa mga astronomo, nga nailhan ingong ang Pito ka Samurai, nakakitag ebidensiya bahin sa lainlaing kosmikong katiponan, nga gitawag nilag Great Attractor, nga nahimutang duol sa habagatang mga konstelasyong Hydra ug Centaurus. Ang mga astronomong si Marc Postman ug si Tod Lauer nagtuo nga may mas dako pa niini nga nahimutang saylo sa konstelasyong Orion, nga nagpahinabo sa gatosan ka galaksiya, lakip ang atoa, sa pag-agos niadtong direksiyona sama sa mga gakit sa usa ka matang sa “suba sa wanang.”

Kining tanang mga gambalay makalibog. Ang mga kosmologo nag-ingon nga ang pagbuto gikan sa big bang hilabihan ka hapsay ug angay, pinasukad sa radyasyon sa palibot nga gituohang nabilin sa big bang. Sa unsang paagi ang maong hapsay nga pagsugod misangpot sa ingon ka dako ug komplikadong mga gambalay? “Ang labing bag-ong diskobre nga mga paril sa mga galaksiya ug mga attractor nakadugang sa misteryo kon sa unsang paagi ang ingon ka dakong gambalay naporma sulod sa 15 ka bilyon ka tuig nga edad sa uniberso,” miadmiter ang Scientific American​—usa ka problema nga misamot ug ka lisod samtang gipamenosan pag dugang ni Freedman ug sa uban ang gibanabanang edad sa uniberso.

“Wala Namo Makita ang Pila ka Hinungdanong Elemento”

Ang tulo-ka-dimensiyonal nga mga mapa ni Geller nga naundan ug libolibo ka nagpungpong, nagkasabodsabod, ug mga nagbulabula nga mga katiponan sa mga galaksiya nakausab sa paagi sa paghulagway sa mga siyentipiko sa uniberso. Wala siya magpakaaron-ingnon nga nasabtan ang iyang nakita. Ang grabidad lamang dili makapatin-aw sa iyang dakong paril sa mga galaksiya. “Bation ko kanunay nga wala namo makita ang pila ka hinungdanong elemento sa among mga paningkamot sa pagsabot niini nga gambalay,” siya miangkon.

Gipadako pa ni Geller ang iyang mga pagduhaduha: “Dayag nga kami dili gayod makahubad sa kahulogan sa dagkong mga gambalay sa konteksto sa Big Bang.” Ang mga interpretasyon sa kosmikong gambalay pinasikad sa paghimo karon ug mapa sa kalangitan dili gayod kaayo tino​—daw nahisama kini sa pagmapa sa tibuok kalibotan gikan sa usa ka surbi sa Rhode Island, T.B.A. Si Geller mipadayon: “May adlaw ra nga makita namo nga wala diay namo ayohag pahimutang ang mga piraso, ug kon mahimo namo kini, daw madayag na unya nga kami mahibulong kon nganong wala dayon kami makahunahuna niini.”

Kana motultol sa kinadak-ang pangutana sa tanan: Unsa kahay nagpahinabo sa big bang mismo? Walay lain kondili ang awtoridad bahin niini nga si Andrei Linde, usa sa mga tagmugna sa popular kaayo nga bersiyon sa teoriya nga big bang nga ang uniberso nahimugso gikan sa wala, prangkang miadmiter nga dili matubag sa big bang nga teoriya kining hinungdanong pangutana. “Ang una, ug panguna, nga problema mao ang paglungtad mismo sa big bang,” matod pa niya. “Ang usa tingali mangutana, Unsa ang miabot ug una? Kon ang wanang-panahon wala maglungtad kaniadto, sa unsang paagi mitungha ang tanang butang gikan sa wala? . . . Ang pagpatin-aw sa pagsugod niini nga singularity​—diin ug kanus-a nagsugod kining tanan​—nagpabilin gihapon nga mao ang kinalisorang problema sa modernong kosmolohiya.”

Usa ka artikulo sa magasing Discover niining bag-o pa nakahinapos nga “walay makataronganong kosmologo ang makaingon nga ang Big Bang mao ang ultimang teoriya.”

Manggawas na kita karon ug sud-ongon ang katahom ug ang misteryo sa punog bituon nga simboryo.

[Footnote]

[Kahon sa panid 5]

Ang Light-Year​—Usa ka Yardahan sa Uniberso

Ang uniberso dako kaayo nga ang pagsukod niini pinaagig milya o kilometro nahisama sa pagsukod sa distansiya gikan sa London ngadto sa Tokyo pinaagi sa usa ka mikrometro. Ang labing kombenyenteng yunit sa pagsukod mao ang light-year, ang distansiya sa pagpanaw sa kahayag sulod sa usa ka tuig, o mga 9,460,000,000,000 ka kilometro. Sanglit ang kahayag mao ang kinatulinang butang sa uniberso ug nagkinahanglan lamang ug 1.3 segundos sa pagpanaw ngadto sa bulan ug mga 8 minutos ngadto sa adlaw, ang usa ka light-year dayag nga hilabihan kaayo ka dako!