Ang Katingalahang Uniberso

Misteryoso Kaayo, Apan Nindot Kaayo

NIINING panahona sa tuig, ang langit sa kagabhion nadayandayanag alahas nga nagpangislap sa katahom. Sa kahitas-an naglakang ang dakong Orion, nga makita dayon sa mga gabii sa Enero gikan sa Anchorage, Alaska, ngadto sa Cape Town, Habagatang Aprika. Nasud-ong mo na bag maayo karong bag-o ang mga bahandi sa langit nga makita diha sa iladong mga konstelasyon, sama sa Orion? Gisud-ong kini sa mga astronomo dili pa dugay ginamit ang bag-o lamang giayo nga Hubble Space Telescope.

Gikan sa tulo ka bituon sa bakos sa Orion nagbitay ang iyang espada. Ang hanap nga bituon sa tunga sa espada dili gayod usa ka bituon kondili ang iladong Orion Nebula, usa ka butang nga may talagsaong katahom bisan tan-awon diha lamang sa gamay nga teleskopyo. Bisan pa, ang hanap nga kahayag niini dili mao ang hinungdan sa pagkadani sa propesyonal nga mga astronomo.

“Ginasusi sa mga astronomo ang Orion Nebula ug ang daghang anak niini nga mga bituon tungod kay kini ang kinadak-an ug labing aktibong rehiyon nga himugsoan sa bituon sa atong bahin sa Galaksiya,” mitaho si Jean-Pierre Caillault sa magasing Astronomy. Ang nebula daw usa ka alangkanan sa uniberso! Sa dihang gikuhaag letrato sa teleskopyong Hubble ang Orion Nebula, nga nakakuhag mga detalye nga wala pa sukad makita, nakita sa mga astronomo dili lamang ang mga bituon ug ang nagsigang gas kondili ang gihubit ni Caillault ingong “hanap nga gagmayng mga linginlingin. Ang mga linginlingin maoy mga patak sa orins nga kahayag. Mora kinig mga mumho nga wala tuyoang nangahulog diha sa letrato.” Apan, ang mga siyentipiko nagtuo nga imbes mga depekto sa darkroom, kining hanap nga mga linginlingin maoy “mga protoplanetary disk, ang unang mga sistema solar sa unang ang-ang sa pag-ugmad niini nga makita gikan sa gilay-ong 1,500 ka light-year.” Ang mga bituon ba​—oo, ang tibuok nga mga sistema solar​—gipanganak niining gutloa diha sa Orion Nebula? Daghang astronomo nagtuo nga mao gayod.

Gikan sa Alangkanan Ngadto sa Lubnganan sa mga Bituon

Samtang naglakang ang Orion, nga naggunit ug pana, daw nagharong siya sa konstelasyong Taurus, ang toro. Makita sa usa ka gamayng teleskopyo, duol sa tumoy sa habagatang sungay sa toro, ang usa ka hanap nga dilaab sa kahayag. Gitawag kinig Crab Nebula, ug diha sa usa ka dakong teleskopyo, makita kini nga daw usa ka pagbuto nga nagpadayon, sama sa makita sa panid 9. Kon ang Orion Nebula mao ang lugar sa bag-o pang nahimugso nga mga bituon, nan ang Crab Nebula sa duol tingali mao ang lubnganan sa bituon nga nakaagom ug kamatayon sa paaging dili mahanduraw nga puwersa.

Ang maong katalagman sa langit tingali narekord sa mga astronomong Insik kinsa nagbatbat sa usa ka “Dinapit nga Bituon” sa Taurus nga kalit nga mitungha niadtong Hulyo 4, 1054, ug misiga sa hilabihan gayod nga makita kini sa panahon sa hayag nga adlaw sulod sa 23 ka adlaw. “Sulod sa pipila ka semana,” miingon ang astronomong si Robert Burnham, “ang bituon nagdilaab uban sa kahayag sa mga 400 ka milyong mga adlaw.” Gitawag sa mga astronomo ang maong talagsaong paghikog sa bituon ingong supernova. Bisan karon, hapit usa ka libo ka tuig na human sa pag-obserbar, ang mga kagun-oban gikan niadto nga pagbuto nanghadyong sa kawanangan sa gibanabanang katulinong 80 ka milyong kilometros matag adlaw.

Ang Hubble Space Telescope nagtrabaho niining natara usab, nga gisil-ing ug maayo ang sentro sa nebula ug nakadiskobre ug “mga detalye diha sa Crab nga wala gayod dahoma sa mga astronomo,” sumala sa magasing Astronomy. Ang astronomong si Paul Scowen nag-ingon nga ang mga diskobre “makapangalot gayod sa ulo sa teoretikanhong mga astronomo sa daghang tuig sa umaabot.”

Ang mga astronomo, sama kang Robert Kirshner sa Harvard, nagtuo nga ang pagsabot sa mga nahibilin sa supernova sama sa Crab Nebula hinungdanon tungod kay magamit kini sa pagsukod sa distansiya sa uban pang mga galaksiya, nga gipanukiduki karon ug maayo. Sumala sa ato nang nakita, ang mga panaglalis bahin sa mga distansiya sa ubang mga galaksiya sa dili pa dugay nakapukaw ug bibong debate bahin sa teoriya nga big bang sa paglalang sa uniberso.

Saylo pa sa Taurus, apan makita gihapon sa Amihanang Hemisperyo sa kasadpang kalangitan sa Enero, mao ang bugnawng kahayag sa konstelasyong Andromeda. Kana nga kahayag mao ang galaksiya nga Andromeda, ang labing halayong butang nga makita sa mata. Ang mga kahibulongan sa Orion ug Taurus anaa lamang sa duol​—sulod sa pipila ka libong light-year sa Yuta. Karon, hinunoa, nagtan-aw kita latas sa gibanabanang duha ka milyong light-year sa usa ka dakong lilo sa mga bituon nga sama gayod sa atong galaksiya, ang Milky Way, apan mas dako pa​—mga 180,000 ka light-year gikan sa isigkatumoy. Samtang magtan-aw ka sa bugnawng kahayag sa Andromeda, makita sa imong mga mata ang kahayag nga tingali maoy kapin sa duha ka milyon ka tuig ang edad!

Sa mga katuigang dili pa dugay gisugdan ni Margaret Geller ug sa uban pa ang ambisyosong mga programa aron himoag mapa ang tanang galaksiya sa atong palibot diha sa tulo ka dimensiyon, ug ang resulta nakapatunghag seryosong mga pangutana sa teoriya nga big bang. Imbes makakitag hapsay nga pagkakatagkatag sa mga galaksiya sa tanang direksiyon, ang mga tigmapa sa uniberso nakadiskobre ug usa ka “tabil sa mga galaksiya” sa usa ka gambalay nga moabot ug milyonmilyong light-year. “Kon giunsa paghabol kini nga tabil gikan sa halos parehas ǹga materya sa bag-ong nahimugsong uniberso maoy usa sa labing malisod nga mga pangutana sa kosmolohiya,” sumala sa usa ka bag-ong taho sa tinamod nga basahong Science.

Sugdan natog tan-aw karong gabhiona ang atong kalangitan sa gabii sa Enero ug atong madiskobrehan dihadiha dili lamang ang makapahinganghang katahom kondili usab ang mga pangutana ug mga misteryo may kalabotan sa mismong kinaiyahan ug sinugdanan sa uniberso. Sa unsang paagi kini nagsugod? Sa unsang paagi kini nakaabot sa presente niining ang-ang sa kakomplikado? Unsay mahitabo sa mga katingalahan sa kalangitan nga naglibot kanato? Kinsa ba ang adunay ikasulti? Atong tan-awon.

[Kahon sa panid 8]

Sa unsang Paagi Sila Nahibalo Kon Unsa Kalayoa Kini?

Sa dihang moingon kanato ang mga astronomo nga ang galaksiyang Andromeda may gilay-ong duha ka milyong light-year, sila naghatag gayod kanato ug edukadong panaghap. Walay mausa ang nakamugnag paagi sa direktang pagsukod sa maong makapalibog-sa-hunahuna nga mga distansiya. Ang mga distansiya sa kinaduolang mga bituon, kadtong sulod sa 200 ka light-year o kapin pa, masukod direkta pinaagi sa stellar parallax, nga naglangkit ug yanong trigonometriya. Apan kini mosaler lamang alang sa mga bituon nga duol kaayo sa yuta nga daw sila makita nga hinayng naglihok samtang ang yuta nagtuyok libot sa adlaw. Ang kadaghanang mga bituon, ug tanang mga galaksiya, mas layo pa kaayo. Dinhi magsugod ang pagpanaghap. Bisan ang mga bituon nga duol kanato, sama sa iladong pula nga hilabihan ka dakong higante nga gitawag ug Betelgeuse sa Orion, ginapanaghap lamang, nga ang gibanabanang mga distansiya maoy gikan sa 300 ka light-year ngadto sa kapin sa 1,000. Busa, dili kita angay matingala nga makakitag mga astronomo nga maglalis labot sa mga distansiya sa galaksiya, nga maoy milyonmilyon pa ka pilo ang gilay-on.

[Kahon sa panid 8]

Ang mga Supernova, Pulsar, ug Black Hole

Diha sa sentro sa Crab Nebula nahimutang ang usa sa labing katingalahang butang sa nailhang uniberso. Sumala sa mga siyentipiko, ang gamayng patayng lawas sa usa ka patay nga bituon, nga hilabihan gayong dasoka, nagtuyok sa lubnganan niini 30 ka beses matag segundo, nga nagpagawas ug bidlisiw sa mga balod sa radyo nga unang namatikdan sa yuta niadtong 1968. Gitawag kini ug pulsar, nga gibatbat ingong usa ka nagtuyok nga nahibilin sa supernova nga dasok kaayo nga ang mga elektron ug mga proton sa mga atomo sa orihinal nga bituon gidasok pag-ayo sa paghimog mga neutron. Ang mga siyentipiko nag-ingon nga kini kaniadto mao ang dakong sentro sa usa ka higanteng bituon sama sa Betelgeuse o Rigel sa Orion. Sa dihang ang bituon mibuto ug ang gawas nga mga lut-od nabungkag sa halayong wanang, ang migamay nga sentro lamang ang nabilin, usa ka nagbagang mainit nga puting agipo, ang nukleyar nga mga kalayo niini dugay nang napalong.

Handurawa ang pagkuhag usa ka bituon nga ingon ka dak-a sa duha sa atong mga Adlaw ug gidasok kini diha sa usa ka bola nga 15 ngadto sa 20 kilometros ang diyametro! Handurawa ang planetang Yuta nga gidasok nga mahimo na lamang nga 120 ka metros. Ang usa ka kubikong pulgada niining materyala motimbang ug kapin sa 16 ka bilyong tonelada.

Bisan kini nga pagbatbat daw kulang kaayo kon bahin sa gidasok nga butang. Kon atong pagamyon ang yuta hangtod sa gidak-on sa usa ka holen, ang natad sa grabidad sa yuta ngadtongadto mahimong kusog kaayo nga bisan ang kahayag dili makalusot. Niining puntoha ang atong gamayng yuta daw dili na makita sulod sa gitawag nga black hole. Bisan tuod ang kadaghanan sa mga astronomo nagtuo niini, ang mga black hole wala gihapon kapamatud-i nga naglungtad, ug daw dili kini ang gituohan sa kadaghanan sa pipila ka tuig nga miagi.

[Kahon sa panid 10]

Tinuod ba Kadtong mga Kolora?

Ang mga tawo nga makatan-aw sa kalangitan pinaagi sa gamayng teleskopyo sagad mobati ug kahigawad sa unang pagkakita sa usa ka iladong galaksiya o nebula. Hain ang maanindot nga kolor nga ilang nakita sa mga letrato? “Ang mga kolor sa galaksiya dili direkta nga makita sa mga mata sa tawo, bisan pinaagi sa kinadak-ang naglungtad nga mga teleskopyo,” matod pa sa astronomo ug magsusulat sa siyensiya nga si Timothy Ferris, “tungod kay ang ilang kahayag hanap kaayo aron mapalihok ang tigdawat sa kolor sa retina sa mata.” Kini maoy nakatukmod sa pipila ka tawo sa pag-ingon nga ang maanindot nga mga kolor nga nakita sa mga letrato sa astronomiya maoy mga mini, nga gidugang lamang sa pagproseso sa letrato. Apan, dili kini tinuod. “Ang mga kolor tinuod gayod,” misulat si Ferris, “ug ang mga letrato naghawas sa labing maayong mga paningkamot sa mga astronomo sa pagkopya niini nga letrato sa tukma.”

Sa iyang librong Galaxies, gisaysay ni Ferris nga ang mga letrato sa hanap halayong mga butang, sama sa mga galaksiya o sa kadaghanang nebula, “maoy mga time exposures nga makuha pinaagi sa pagpunting sa teleskopyo diha sa usa ka galaksiya ug sa pagladlad sa potograpikong plato sa daghang oras samtang ang kahayag sa bituon molapos sa photographic emulsion. Niining panahona bawion sa usa ka naglihok nga mekanismo ang pagtuyok sa yuta ug naghimo sa teleskopyo nga padayong nagpunting sa galaksiya, samtang ang astronomo, o sa pipila ka kaso usa ka awtomatikong sistema nga nagagiya, nagahimog ginagmayng mga pagtul-id.”

[Diagram/Mga hulagway sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

1 Ang Orion nga konstelasyon, usa ka pamilyar nga talan-awon sa kalangitan sa Enero sa tibuok yuta

2 Ang Orion Nebula, usa ka makapahinganghang duol nga hulagway sa hanap nga “bituon”

3 Sa kahiladman sa Orion Nebula​—usa ka alangkanan sa uniberso?

[Credit Lines]

#2: Letrato sa Astro - Oakview, CA

#3: C. R. O‘Dell/Rice University/letrato sa NASA

[Hulagway sa panid 9]

Ang Andromeda nga galaksiya, ang kinalay-ang butang nga makita sa mata. Ang sukod sa pagtuyok niini daw maglapas sa balaod ni Newton bahin sa grabidad ug nagpatunghag pangutana bahin sa ngitngit nga butang nga dili makita sa mga teleskopyo

[Credit Line]

Letrato sa Astro - Oakview, CA

[Hulagway sa panid 9]

Ang Crab Nebula sa Taurus​—usa ka lubnganan sa mga bituon?

[Credit Line]

Bill ug Sally Fletcher

[Mga hulagway sa panid 10]

Ibabaw: Ang galaksiyang Cartwheel. Nabanggaan kinig usa ka mas gamay nga galaksiya, mikiling diha niini, ug ang mas gamay nga galaksiya nagbilig asul nga singsing sa bilyonbilyong bag-ong napormang mga bituon nga naglibot sa galaksiyang Cartwheel

[Credit Line]

Kirk Borne (ST Scl), ug NASA

Ubos: Ang Cat’s Eye Nebula. Ang epekto sa duha ka bituon nga nagtuyok sa usag usa makapatin-awg maayo sa komplikadong mga gambalay

[Credit Line]

J. P. Harrington ug K. J. Borkowski (University of Maryland), ug NASA