Ang Akong Pasatiempo Mao ang Astronomiya

NAGPUYO ako sa North Island sa New Zealand, sa Habagatang Pasipiko. Sukad nga ako batan-on pa nga nag-edad ug 15, ako naikag sa astronomiya. Usa kini ka malinawong pasatiempo nga mahimong yano o komplikado sumala sa imong gusto. Makasalig ka nga wala nimo kinahanglana ang usa ka silid sa pisika o mahimong batid sa matematika aron malingaw sa astronomiya.

Kadaghanang pasatiempo nagkinahanglan ug kagamitan. Busa, unsay imong gikinahanglan? Sa panguna ang imong mga mata. Sa dihang una kang mogawas ngadto sa kangitngit sa kagabhion gikan sa hayag nga mga lawak sa imong balay, dangtan usag napulo ka minutos o ingon niana aron ang imong mata makapasibo sa kangitngit. Kon ikaw nagpuyo sa siyudad, lagmit imong mamatikdan ang pagbalda sa mga suga sa karsada ug sa mga balay. Unsay imong mahimo niana? Alang sa maayong mga resulta, tindog sa usa ka dapit diin ikaw masalipdan gikan niining mga tuboran sa kahayag.

Mapahimuslan nimo ang labing maayong mga kahimtang sa pagtan-aw sa usa ka ngitngit, walay dag-om nga gabii nga walay bulan. Ang bulan maghatag ug diyutayng kahayag sa atmospera, nga magpawala sa mas hanap nga mga bituon. Pila ka bituon ang imong makita mismo sa yanong mata? Kasagaran tali sa 2,000 ug 4,000. Ang mga bituon nga mas duol sa kapunawpunawan mas lisod nga makita tungod kay ikaw nagtan-aw latas sa mas baga nga habol sa atmospera, nga moresulta sa mas pang kahanap ug pagkahiwi. Makapatingala sa pipila ka tawo nga diyutay lamang nga mga bituon ang makita sa yanong mata, sanglit daw adunay minilyon sa dihang una kitang mihangad.

Usa ka Bituon o Usa ka Planeta?

Ang pagkakita sa mas hayag nga tulbok sa kahayag magpatungha sa pangutana, Kana ba usa ka bituon o usa ka planeta? Ang mga bituon maoy mga tuboran sa kahayag, dagkong nukleyar nga mga makina nga nagbuga sa ilang elektromagnetikong mga signal ngadto sa kawanangan. Sila layo kaayo sa yuta, ang kinadul-an​—gawas sa adlaw​—maoy 4.3 ka light-year ang gilay-on. Ang kahayag mobiyahe ug mga 299,000 kilometros matag segundo. Tungod kay ang kahayag gikan sa mga bituon mobiyaheg layo kaayo aron makaabot kanato, kana medyo mohanap. Unya kinahanglan kanang moagi sa nagauswag nga gibag-on sa atmospera sa yuta, nga magbawog sa kahayag niini ug nianang paagiha. “Kidlap, kidlap, gamayng bituon, nahibulong ako kon unsa ka,” matod sa usa ka garay sa nurseriya, nga nagdugang ug diyutayng kinabuhi sa hilom nga kalangitan. Kon kana mokidlap, kana usa ka bituon.

Hinunoa, ang mga planeta mopasibaw lamang ug kahayag gikan sa adlaw, sama sa bulan. Sila medyo duol kanato, sanglit kaubang mga membro sa pamilya sa adlaw, ang solar nga sistema. Busa ang mga planeta nga makita sa yanong mata mopasibaw ug kahayag nga kanunay ug dili mokidlap.

Mabatonan ang Tabang

Kon buot kang mosusi pa ug dugang, paasoya ako ninyo sa pipila ka higala nga naghimo sa akong pasatiempo nga mas makalingaw. Ang una mao ang mapa sa bituon. Ang akong presenteng kopya mao ang Norton’s Star Atlas, Rebisadong Edisyon. Kini may ekselenteng mga mapa sa kalangitan, ug impormasyon nga nagpasinati sa bag-ohan sa bokabularyo sa astronomiya.

Ang akong ikaduhang higala mao ang planisphere, nga naundan sa duha ka plastik nga mga disk, naglut-od, nga gitaod sa tunga pinaagi sa usa ka simboryo. Ang ibabaw nga disk, nga may bintana, mahimong lisoon libot sa mas ubos uban ang tsart sa bituon nga gipatik niana ug mahimong ipasibo sa gikinahanglang oras ug petsa. Karon makadeterminar ka na kon haing mga bituona ang makita gikan sa imong bantaaw nga dapit sa takna ug panahon sa tuig ug sa imong latitude. Sa New Zealand ang usa ka Philips’ Planisphere dali rang mapalit o mapedido gikan sa daghang baligyaanag libro. Sa dihang mopalit ug planisphere, kinahanglang mahibaloan nimo ang latitude sa lungsod nga imong gipuy-an, amihanan o habagatan sa ekwitor.

Angay ka bang mopalit ug teleskopyo? Kon imong ipadayon kining maong pasatiempo, akong gihunahuna nga sa ngadtongadto ikaw mopalit. Adunay tulo ka matang​—refracting, reflecting, ug refracting-reflecting. Duawa ang inyong publikong librarya alang sa mga libro bahin sa astronomiya ug mga teleskopyo. Makapatingala nga sayon ra ang paghimo mismo ug usa ka reflector nga teleskopyo. Palit ug barato nga libro kon unsaon paghimo ug astronomikanhong teleskopyo. Malingaw ka sa maong proyekto.

Ang mga largabista magtagana ug usa ka dakog-natad nga paglantaw sa langit. Makita nimo ang matahom nga mga pungpong sa bituon nga nagbitay samag mahalong mga bato sa naglugitom nga langit. Makita nimo ang nipis nga mga panganod nga diay maoy mga nebula, mga panganod sa abog ug gas, mga light-year ang gilay-on sa kinasuloran sa kawanangan. Ang hayag nga bakos sa Milky Way makita gikan sa bisan haing dapit sa Yuta. Dugang pa, ang mga largabista maayo kaayo alang sa pagsuhid sa langit sa dihang nangita o nagtan-aw sa mga kometa, mga laagan nga mosulod usahay sa atong haduol nga kawanangan. Ang lokal nga mga mantalaan naghisgot tingali ug senemanang mga artikulo nga gidesinyo aron sa pagtabang kanimo sa paglantaw sa langit panahon sa kagabhion.

Aduna ka bay personal nga kompiyuter? Adunay pipila ka programa bahin sa astronomiya nga mahimong kalingawan sa bag-ohan, ug pipila ka mas modernong mga programa. Akong gigamit ang akong kompiyuter sa pagtipig sa tanang matang sa impormasyon may kalabotan sa akong pasatiempo. Aduna usab ing popular nga mga magasin bahin sa astronomiya. Usahay, ang Pagmata! magpatik ug mga artikulo bahin sa ulohan.

Mga Bulan ug mga Planeta

Siyempre, dili malisod ang pagpangita sa bulan. Sa dihang makita, kini magbuntaog sa langit sa magabii. Ang takdol nga bulan matahom gayod, nga daw naglawig gikan sa sidlakan ngadto sa kasadpan samtang nagpadulong sa kadlawon. Ang pagtan-aw pag-ayo, nga ang mga bituon mao ang giya, magpadayag nga ang bulan sa aktuwal nagabiyahe sa samang direksiyon nato, gikan sa kasadpan ngadto sa sidlakan. Panid-i kini latas sa usa ka yugto sa usa o duha ka oras o sa duha ka sunodsunod nga mga gabii, nga nagtan-aw sa posisyon sa wala mag-irog nga mga bituon may kalabotan sa bulan. Tungod kay ang yuta nagalibot sa ehe niini nga mas kusog kay sa pagliyok sa bulan, mabiyaan nato ang bulan.

Usa ka suliran ang mahimong atubangon sa astronomo sa dihang ang bulan takdol kaayo​—hilabihan ra ka hayag. Kanunay akong labing malingaw sa pagtan-aw sa bulan sa dihang kini 4 ngadto sa 7 ka adlaw gikan sa pagsubang o 22 ngadto sa 24 ka adlaw gikan sa pagsubang, sanglit ang mga landong sa mga bukid ug mga ngilit sa mga lungag niini mas taas ug mas klaro. Sanglit ang bulan mao lamang ang bugtong butang sa langit nga haduol kaayo kanato nga makita ang permanenteng mga bahin sa nawong niini pinaagi sa yanong mata, ang nawong niini daw lahi depende kon ikaw anaa sa amihanan o habagatan sa ekwitor.

Ingon usab niini ang mga hugpong sa mga bituon, o mga desinyo sa bituon, sa ingon mahimong pilion nimo nga gamiton ang mga mapa nga gipatik alang sa inyong hemispera. Kon dili, kini sila matuwad ug mabali​—medyo makalibog, ilabina alang sa usa ka bag-ohan. Angayng hisgotan usab nga ang astronomikanhong teleskopyo magbali sa butang nga gitan-aw. Apan hain ang mga planeta? Una, adunay duha ka butang nga angay natong mahibaloan: Unsa ang ecliptic ug ang zodiac?

Ang ecliptic mao ang daw agianan sa adlaw sa tinuig niining panaw, nga ang mga bituon anaa sa likod. Ang ecliptic molatas sa ekwitor sa langit sa mga 23.5 grado. Ang zodiac, nga nagkahulogang “likos sa mga hayop,” mao ang gihanduraw nga hugpong sa mga bituon nga nagsunod sa ecliptic mga 8 grado sa matag kiliran. Ang adlaw, bulan, ug mga planeta nga makita sa yanong mata kanunayng anaa sa dapit sa zodiac. Ikaw nasayod nga ikaw naglantaw sa usa ka planeta human sa sunodsunod nga gabii sa paglantaw, tungod kay ang usa ka planeta mahimutang sa lahi nga posisyon nga may kalabotan sa daw wala mag-irog nga mga bituon.

Apan unsang planetaha ang akong ginatan-aw? Ang Mercury ug Venus kanunayng anaa sa kasadpan sa magabii ug sa sidlakan sa buntag, dili gayod sa ibabaw. Ang Venus giindigan lamang sa Bulan. Sa walay duhaduha nailhan nimo kini ingong kabugason. Ang mga planeta nga nagbiyo sa Adlaw saylo sa yuta mopanaw gikan sa sidlakan ngadto sa kasadpan. Ang Mars, Jupiter, Saturn, ug Uranus makita usab sa yanong mata. Sa sinugdan nagkinahanglang mosusi ug pipila ka tinubdan sa impormasyon mahitungod sa ilang posisyon, sanglit nagatago sila taliwala sa mga bituon.

Ang mga Bituon

Kanunay nimong makaplagan ang mga bituon nga makalingawng mga tulbok sa kahayag. Ang pagsinati nimo sa mga hugpong sa bituon mahimong sinugdanan sa usa ka bag-ong panaghigala uban niining makalilisang nga linalang sa Maglalalang.

Ang pipila ka bituon ilabinang makapainteres kanato. Ang usa mao ang Sirius; kini mao ang labing hayag nga bituon. Kini usab usa ka doble nga bituon, nga duha ka bituon ang nagbiyo sa usa ka sentro. Ang ikaduhang labing hayag nga bituon mao ang Canopus. Ang salakwanang naggamit usab niining bituona sa pagkaplag sa ilang posisyon sa wanang ug sa pagliso sa ilang mga antena tunong sa yuta aron dali lang ang komunikasyon.

Mga Pasidaan

(1) Ang astronomiya angayng usa ka pasatiempo, dili gikabuangan. Ang ekselenteng lagda mao, “Ang Maglalalang una ang linalang.” (2) Ayaw gayod pagtan-aw sa adlaw o pagsuhid sa langit nga duol niana ginamit ang teleskopyo o mga largabista; ang silot malagmit mao ang pagkabuta. (3) Ayawg tuohi ang tanan nimong gibasa. Ang karaang mga libro mahimong maglimbong kanimo, sama sa wala mapamatud-ing mga teoriya. (4) Paghinayhinay sa paggasto ug salapi diha sa kagamitan, basin mawad-an ka ra ug gana sa imong pasatiempo.

Ang akong pasatiempo maoy walay-kinutobang kasinatian sa pagdiskobre ug kahibulong. Bisan ang pagkinabuhi sa walay kataposan sa bag-ong kalibotan sa Diyos, dili kita makahibalo sa tanang misteryo sa uniberso. (Ecclesiastes 3:11; 8:17) Apan dumalayon unya ang kalingawan sa pagkat-on ug dugang ug dugang pa bahin niana.​—Tinampo.