Kon sa Unsang Paagi Nahanaw ang Ilang Kalibotan

SULOD sa daghang katuigan ang sugilanon sa Tinipong Bansa gisuma sa pahayag, “Kon giunsa pagbihag ang Kasadpan.” Ang mga pelikula sa Hollywood nagpakita sa puting mga lalin nga milatas sa Amerikanhong kapatagan ug kabukiran, uban sa tipong-John Wayne nga mga sundalo, mga kowboy, ug mga lalin nga nakigbugno sa mabangis, luog, nagbakyaw-ug-atsa nga mga Indian. Samtang ang puting tawo nangitag yuta ug bulawan, ang pipila ka pari ug mga magwawali sa Kakristiyanohan nangluwas kono ug mga kalag.

Unsay dagway sa maong kasaysayan gikan sa punto de bista sa orihinal nga mga molupyo, ang nitibong katawhan sa Amerika? Sa pag-abot sa mga Uropanhon, ang mga Indian “napugos sa pag-atubang sa pagpasulod nganha sa ilang silinganan sa labing hangol nga manunukob nga ilang naatubang sukad: ang puting Uropanhong mga manunulong,” nag-ingon ang librong The Native Americans​—An Illustrated History.

Panag-uyon nga Misangpot sa Panag-away

Sa sinugdan, daghan sa mga Uropanhon nga unang nangabot sa Amerikanhong Amihanan-silangan gitagad sa mga nitibo uban sa kalulot ug kooperasyon. Usa ka talaan nag-ingon: “Kon wala ang tabang sa mga Powhatan, ang Britanikong balangay sa Jamestown, Virginia, ang unang permanenteng Ingles nga kolonya sa Bag-ong Kalibotan o Amerika, dili unta makalahutay sa unang makalilisang nga tingtugnaw sa 1607-08. Sa susama, ang kolonya sa Pilgrim sa Plymouth, Massachusetts, mapakyas unta kon wala ang tabang sa mga Wampanoag.” Ang pipila ka nitibo nagpakita sa mga imigrante kon unsaon pagpatambok sa yuta ug pagtanom ug mga pagkaon. Ug unsa kaha ka malamposon ang Lewis ug Clark nga ekspedisyon sa 1804-06​—sa pagkaplag ug praktikal nga koneksiyon sa transportasyon tali sa Louisiana nga Teritoryo ug sa gitawag niadto nga Oregon Country​—kon wala pa ang tabang ug pagsalga sa Shoshone nga babayeng si Sacagawea? Siya mao ang ilang “timaan sa pakigdait” sa dihang giatubang nila ang mga Indian.

Ugaling, tungod sa Uropanhong paagi sa paggamit sa yuta ug sa limitadong kahinguhaan sa pagkaon, ang paglalin sa daghan kaayo ngadto sa Amerika del Norte mipahinabog kasungian tali sa mga manunulong ug sa mga nitibo. Ang Canadianong historyano nga si Ian K. Steele misaysay nga sa ika-17ng siglo, dihay 30,000 ka Narragansett sa Massachusetts. Ang ilang hepe nga si Miantonomo, “kay nakamatikod sa kapeligrohan, . . . nagtinguha nga padak-on ang iyang pakig-alyado sa tribong Mohawk aron mamugna ang malangkobong kalihokan sa pagsukol sa Amerindian.” Gitaho nga siya miingon ngadto sa Montauk niadtong 1642: “[Kinahanglang] kita mag-usa sama kanila [mga Ingles], kay kon dili sa dili madugay kitang tanan mangahanaw, kay kamo nahibalo nga ang atong mga katigulangan may daghang osa ug mga panit sa hayop, ang atong kapatagan punog osa, maingon man usab ang atong kakahoyan, ug puno sa [mga pabo], ug ang atong mga luok punog isda ug mga langgam sa tubig. Apan kining mga Ingles nagkuha sa atong yuta, nga pinaagig mga galab ilang gihabas ang sagbot, ug pinaagig mga atsa giputol ang mga kahoy; gikaon sa ilang mga baka ug mga kabayo ang sagbot, ug ang ilang mga baboy nagguba sa atong mga baybay nga may mga kinhason, ug kitang tanan gutomon.”​—Warpaths​—Invasions of North America.

Ang mga paningkamot ni Miantonomo nga maporma ang usa ka nahiusang organisasyong Nitibong Amerikanhon wala molampos. Sa 1643, sa usa ka tribonhong gubat, nabihag siya ni Tsip Uncas nga sakop sa tribong Mohegan, kinsa mitugyan kaniya ngadto sa Ingles ingong rebelde. Ang mga Ingles dili makahukom kang Miantonomo nga sad-an ug makapapatay kaniya sumala sa balaod. Nangita silag sayon nga solusyon. Si Steele nagpadayon: “Kay dili makapatay [kang Miantonomo], kinsa nahigawas sa hurisdiksiyon sa bisan hain sa mga kolonya, gipapatay siya ni Uncas sa mga komisyonado, nga may Ingles nga mga saksi nga nagpamatuod nga kadto nahimo.”

Kini naghulagway dili lamang sa kanunayng mga away tali sa nanulong nga mga kolonista ug sa nitibong katawhan kondili hasta sa sulodnong panag-indig ug pagluib taliwala sa mga tribo, nga naglungtad na bisan sa wala pa makaabot ang puting tawo sa Amerika del Norte. Ang mga Britaniko, sa ilang mga pakiggubat batok sa Pranses alang sa kolonyal nga pagmando sa Amerika del Norte, may pipila ka tribo nga dapig kanila, samtang ang uban misuportar sa Pranses. Walay sapayan kon unsang kilirana ang napildi, ang tanang tribo nga nalangkit nakaagom ug dakong kapildihan ug kadaotan.

“Usa ka Bung-aw sa mga Di-Pagsinabtanay”

Mao kiniy usa ka punto de bista sa Uropanhong pagsulong: “Ang wala hisabti sa mga lider sa Indian nga kanasoran, nga sagad hangtod nga kadto ulahi na kaayo, mao ang pag-isip sa mga Uropanhon sa mga Indian. Sila wala isipang puti o Kristohanon. Sila giisip nga mga luog​—mabangis ug mananapon​—sa hunahuna sa daghan, usa ka peligroso ug walay-pagbati nga manggad alang sa mga baligyaag ulipon.” Kining maong tinamdan sa pagkalabaw misangpot sa mga kadaotan sa mga tribo.

Ang Uropanhong punto de bista wala hisabti sa mga Nitibong Amerikano. Dihay, sumala sa pagtawag niini sa Navajo nga magtatambag nga si Philmer Bluehouse diha sa usa ka bag-ong interbiyo uban sa Pagmata!, “usa ka bung-aw sa mga di-pagsinabtanay.” Wala isipa sa mga nitibo ang ilang sibilisasyon ingong ubos apan, hinunoa, ingong lahi, nga may bug-os lahing mga sukdanan. Ingong usa ka pananglitan, ang pagbaligyag yuta bug-os nga katingad-anan alang sa mga Indian. Ikaw ba makapanag-iya ug makabaligya sa aire, sa hangin, sa tubig? Nan nganong makapanag-iya man ug makabaligya sa yuta? Kini diha na aron magamit sa tanan. Sa ingon, ang mga Indian nailhan nga dili tig-alad sa yuta.

Sa pag-abot sa Britaniko, sa Katsila, ug sa Pranses, nahitabo ang gibatbat nga “makatalagmanong pagtagbo sa duha ka katingalahang mga kultura.” Ang lumad nga katawhan maoy katawhan nga sulod sa gatosan ka katuigan nakatuon sa pagpuyo nga nahiuyon sa yuta ug sa kinaiyahan ug nasayod kon unsaon pagkabuhi nga dili daoton ang katimbang sa kalikopan. Apan, sa wala madugay ang puting tawo nahidangat sa pag-isip sa nitibong mga molupyo ingong ubos, mabangis nga mga linalang​—nga madaling nahikalimot sa iyang kaugalingong kaluog sa pagpukan kanila! Sa 1831, ang Pranses nga historyanong si Alexis de Tocqueville nagsuma sa kaylap nga hunahuna sa puting tawo sa mga Indian: “Ang Diyos wala magbuhat kanila aron masibilisado; kinahanglan nga sila mamatay.”

Ang Labing Ngilngig nga Tigpatay

Samtang ang bag-ong mga lalin nagpadayon pakasadpan tabok sa Amerika del Norte, ang kabangisan nagpatunghag kabangisan. Busa kon kaha mga Indian o Uropanhong mga manunulong maoy miuna pag-atake, ang duha ka kiliran naghimog mga kapintasan. Ang mga Indian gikahadlokan tungod sa ilang dungog sa pag-anit sa bagolbagol, usa ka batasan nga gituohan sa pipila ka tawo nga ilang nakat-onan gikan sa mga Uropanhon nga mitanyag ug mga ganti alang sa mga anit sa bagolbagol ingong mga timaan sa kadaogan. Bisan pa niana, ang mga Indian walay bawot​—sa gidaghanon ug sa armas. Sa kadaghanang kaso kadto misangpot nga ang mga tribo kinahanglang mobiya sa kayutaan sa ilang katigulangan o kaha mangamatay. Kasagaran nga nahitabo ang duruha​—ilang gibiyaan ang ilang mga yuta ug unya gipatay o namatay gumikan sa sakit ug sa gutom.

Hinuon, ang pagkamatay sa gubat dili maoy labing dakong hinungdan sa pagkunhod sa mga tawo sa nitibong mga tribo. Misulat si Ian K. Steele: “Ang labing epektibong armas sa pagsulong sa Amerika del Norte dili mao ang pusil, ang kabayo, ang Bibliya, o Uropanhong ‘sibilisasyon.’ Kadto mao ang kamatay.” Mahitungod sa epekto sa mga sakit sa Uropa diha sa kayutaan sa Amerika, si Patrica Nelson Limerick, usa ka propesor sa kasaysayan, misulat: “Sa dihang nadala ngadto sa Bag-ong Kalibotan, kining mga sakita mismo [nga ang mga Uropanhon nakabaton ug mga siglo aron maimyun kanila]​—hangga, tipdas, trangkaso, malarya, yellow fever, typhus, tesis, ug, labaw sa tanan, buti​—mitakboy sa mga nitibo. Ang gidaghanon sa nangamatay sa sunodsunod nga balangay mikabat ug 80 o 90 porsiyento.”

Si Russell Freedman nagbatbat sa usa ka epidemya sa buti nga mibutho sa 1837. “Ang mga Mandan mao ang unang natakboyan, nga tuling gisundan sa mga Hidatsa, mga Assiniboin, mga Arikara, mga Sioux, ug mga Blackfoot.” Ang mga Mandan halos napuo sa bug-os. Gikan sa populasyong mga 1,600 sa 1834, sila mius-os ngadto sa 130 sa 1837.

Unsay Nahitabo sa mga Tratado?

Hangtod niining adlawa ang mga tigulang sa tribo sayong makapahayag sa mga petsa sa mga tratado nga gipirmahan sa gobyernong T.B. uban sa ilang mga katigulangan sa ika-19ng siglo. Apan unsay tinuod nga gitagana sa maong mga tratado? Kasagaran usa ka dili-maayong pagbaylo sa maayong yuta alang sa umaw nga reserbasyon ug hinabang sa gobyerno sa pangabuhi.

Usa ka pananglitan sa pagtamay nga naagoman sa nitibong mga tribo mao ang kahimtang sa Iroquois nga mga nasod (gikan sa sidlakan ngadto sa kasadpan, Mohawk, Oneida, Onondaga, Cayuga, ug Seneca) human mapildi ang mga Britaniko sa Amerikanong mga kolonista sa gubat sa independensiya, nga natapos sa 1783. Ang Iroquois midapig sa Britaniko, ug ang nabatonan lamang nila nga balos, sumala kang Alvin Josephy, Jr., mao ang pag-abandonar ug mga insulto. Ang Britaniko, “nga wala magpakabana [sa mga Iroquois], nagtugyan sa paggahom ibabaw sa ilang kayutaan ngadto sa Tinipong Bansa.” Siya midugang nga bisan ang mga Iroquois nga midapig sa mga kolonista batok sa Britaniko “gipugos pagdani sa hangol nga mga kompaniyang namaligyag yuta ug sa mga tigpamasin ug sa Amerikanhong gobyerno mismo.”

Sa dihang gipatawag ang usa ka tigom bahin sa tratado niadtong 1784, si James Duane, kanhi usa ka hawas sa Komite sa Kahikayang Indian sa Kontinental nga Kongreso, miawhag sa mga ahente sa gobyerno “nga sa sekreto pahuyangon ang bisan unsa mang nahibiling pagsalig-sa-kaugalingon taliwala sa mga Iroquois pinaagi sa tinuyong pagtratar kanila ingong mga ubos.”

Ang iyang mahambogong mga sugyot gituman. Ang pipila ka Iroquois gipamihag, ug ang “mga panagsabotsabot” gihimo nga may bahad sa kamatayon. Bisan pag nag-isip sa ilang kaugalingon nga wala mabihag sa gubat, gisurender sa Iroquois ang tanan nilang yuta kasadpan sa New York ug Pennsylvania ug gidawat ang usa ka reserbasyon nga menos ug sukod sa New York State.

Ang susamang mga taktika gigamit batok sa kadaghanan sa nitibong mga tribo. Si Josephy nag-ingon usab nga gigamit sa Amerikanong mga ahente ang “panghiphip, mga bahad, alkoholikong ilimnon, ug mga pagmaniobra sa dili-awtorisadong mga hawas aron sulayan pag-ilog ang yuta gikan sa mga Delaware, mga Wyandot, mga Ottawa, mga Chippewa [o Ojibwa], mga Shawnee, ug sa ubang Ohio nga mga nasod.” Dili katingalahang ang mga Indian sa wala madugay wala na mosalig sa puting tawo ug sa iyang way-pulos nga mga saad!

Ang “Layong Pagbaktas” ug ang Agianan sa mga Luha

Sa misilaob ang Amerikanhong Sibil nga Gubat (1861-65), kadto mikuhag mga sundalo gikan sa yuta sa Navajo sa Habagatan-kasadpan. Gipahimuslan sa Navajo ang maong temporaryong pagkawala aron atakehon ang Amerikanhon ug Mexicanong mga balangay sa Walog sa Rio Grande sa teritoryo sa New Mexico. Ang gobyerno nagpadala kang Koronel Kit Carson ug sa iyang New Mexico nga mga Boluntaryo aron pukgoon ang Navajo ug balhinon sila ngadto sa usa ka reserbasyon sa umaw nga yuta nga gitawag ug Bosque Redondo. Gisunod ni Carson ang usa ka polisa sa pagdaot sa pagkaon o ubang kinahanglanon sa kinabuhi sa kaaway aron gutomon ug maabog ang Navajo gikan sa labihan ka dakong Canyon de Chelly, sa amihanan-silangang Arizona. Gilaglag pa gani niya ang kapig 5,000 ka punoan sa peach.

Gitigom ni Carson ang mga 8,000 ka tawo ug gipugos sila sa paghimo sa “Layong Pagbaktas” sa mga 300 ka milya paingon sa kampo sa detenado sa Bosque Redondo sa Fort Summer, New Mexico. Usa ka taho nag-ingon: “Grabe ang katugnaw sa panahon, ug daghan sa menos-ug-besti, kulang-ug-kaon nga mga destiyero ang nangamatay sa dalan.” Terible ang mga kahimtang sa reserbasyon. Ang Navajo kinahanglang mokubkob ug mga bangag sa yuta sa paningkamot nga makakaplag ug salipdanan. Sa 1868, tapos makaamgo sa dakong sayop niini, gihatagan sa gobyerno ang Navajo ug 3.5 milyong akre sa yuta sa ilang katigulangan sa Arizona ug New Mexico. Sila namalik, apan pagkadako sa ilang giantos una sila makabalik sa ilang yutang-natawhan!

Tali sa 1820 ug 1845, tinagpulo ka libong Choctaw, Cherokee, Chickasaw, mga Creek, ug mga Seminole giabog gikan sa ilang kayutaan sa Habagatang-silangan ug gipugos sa pagmartsa padulong sa kasadpan, saylo sa Subang Mississippi, ngadto sa karon Oklahoma, nga gatosan ka kilometros sa gilay-on. Tungod sa mabangis nga tingtugnaw, daghan ang namatay. Ang pinugos nga pagmartsa padulong sa kasadpan nakabatog daotang dungog ingong Agianan sa mga Luha.

Ang mga inhustisyang gibuhat batok sa mga Nitibong Amerikano dugang gipamatud-an sa mga pulong sa Amerikanong heneral nga si George Crook, kinsa nakagukod sa Sioux ug Cheyenne sa amihanan. Siya miingon: “Ang kiliran sa kaso sa mga Indian talagsa rang madungog. . . . Sa ulahi na lang sa dihang mahitabo ang pagsilaob [sa Indian] ang pagtagad sa publiko maliso ngadto sa mga Indian, nga ang ilang mga krimen ug mga kapintasan lamang ang gisaway, samtang ang mga tawo kansang inhustisya maoy nagduso kanila ngadto sa maong buhat nakalingkawas . . . Walay labawng nahibalo niining kamatuorana kay sa Indian, busa siya mapasaylo sa pagkakitag inhustisya sa usa ka gobyerno nga magsilot lamang kaniya, samtang magtugot sa puting tawo sa pagdaot kaniya sumala sa iyang gusto.”​—Bury My Heart at Wounded Knee.

Unsay kahimtang sa mga Nitibong Amerikano karong adlawa human sa kapig usa ka gatos ka tuig nga pagmando sa mga Uropanhon? Sila ba nameligro nga mahanaw ingong resulta sa pagkamasuhop sa laing kultura? Unsa ang ilang paglaom sa umaabot? Ang sunod nga artikulo maghisgot niini ug sa ubang mga pangutana.

[Kahon sa panid 9]

Lisod nga Kinabuhi Alang sa Kababayen-an

Samtang ang kalalakin-an mao ang mga mangangayam ug mga manggugubat sa kadaghanang mga tribo, ang kababayen-an may di-matapos nga mga buluhaton, lakip ang pagpadako sa mga anak, pagtanom ug pag-ani sa trigo, ug paglubok niana aron mahimong harina. Si Colin Taylor mipatin-aw: “Ang dakong papel sa Indian nga kababayen-an . . . mao ang pag-atiman sa natukod nang panimalay, pagpanganak ug pagluto sa pagkaon. Sa tigtanom nga mga katilingban sila nag-atiman usab sa mga uma, . . . samtang, sa kahimtang sa tiglaroylaroy nga nagapangayam-ug-bupalo nga mga tribo sa kasadpan, sila mitabang sa pag-ihaw sa hayop, nagdala sa karne ngadto sa kampo ug unya nag-andam sa karne ug sa mga panit sa hayop alang sa umaabot nga kagamitan.”​—The Plains Indians.

Ang laing basahon nag-ingon bahin sa katawhang Apache: “Ang trabaho sa uma maoy trabaho sa kababayen-an ug kadto dili makauulaw o ubos. Ang mga lalaki mitabang, apan ang mga babaye nag-isip nga mas ugdang sa pag-uma kay sa mga lalaki. . . . Ang kababayen-an kanunayng nahibalo kon unsaon pagtuman sa mga rituwal sa panguma. . . . Ang kadaghanang babaye nag-ampo samtang nagpatubig sa yuta.”​—The Native Americans​—An Illustrated History.

Ang kababayen-an nagbuhat usab sa temporaryong mga puy-anan nga gitawag ug mga tepee, nga kasagarang milungtad ug mga duha ka tuig. Sila ang nagpatindog kanila ug nagbungkag kanila sa dihang ang tribo kinahanglang mobalhin. Sa walay duhaduha, lisod ang kinabuhi sa kababayen-an. Apan mao man usab ang ilang kalalakin-an ingong mga magbalantay sa tribo. Gitahod ang kababayen-an ug nakabaton ug daghang katungod. Sa pipila ka tribo, sama sa Hopi, bisan karong adlawa ang propiedad gipanag-iya sa kababayen-an.

[Kahon/Hulagway sa panid 10]

Usa ka Hayop nga Nag-usob sa Ilang Kalibotan

Ang mga Uropanhon nagpasulod sa usa ka hayop sa Amerika del Norte nga nag-usob sa paagi sa kinabuhi sa daghang tribo​—ang kabayo. Sa ika-17ng siglo, ang mga Katsila mao ang unang nagdalag mga kabayo sa kontinente. Ang mga Nitibong Amerikano nahimong hanas nga mga mangangabayo nga walay montura, sumala sa nasayran dayon sa nanulong nga mga Uropanhon. Pinaagi sa mga kabayo, ang mga nitibo mas sayon nga nakapangayam ug bison. Ug ang mga tribong tiglaroylaroy mas nakaarang sa pag-atake sa ilang silingang mga tribo sa pihong mga balangay ug sa ingon mas gisayonan sila sa paglungkab ug pagpangawat, sa mga babaye, ug mga ulipon.

[Mapa/Hulagway sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang ika-17ng-siglo nga mga dapit sa pipila ka tribo sa Amerika del Norte

Kutenai

Spokan

Nez Perce

Shoshone

Klamath

Amihanang Paiute

Miwok

Yokuts

Serrano

Mohave

Papago

Blackfoot

Flathead

Crow

Cheyenne

Ute

Arapaho

Jicarilla

Hopi

Navajo

Apache

Mescalero

Comanche

Lipan

Plains Cree

Assiniboin

Hidatsa

Mandan

Arikara

Yanktonai

Teton

Sioux

Yankton

Pawnee

Oto

Kansa

Kiowa

Osage

Quapaw

Caddo

Wichita

Atakapa

Tonkawa

Santee

Iowa

Missouri

Illinois

Chickasaw

Alabama

Choctaw

Creek

Timucua

Ojibwa

Sauk

Fox

Kickapoo

Miami

Shawnee

Cherokee

Catawba

Powhatan

Tuscarora

Delaware

Erie

Susquehanna

Potawatomi

Iroquois

Huron

Ottawa

Algonquian

Sokoki

Massachuset

Wampanoag

Narragansett

Mohegan

Montauk

Abnaki

Malecite

Micmac

[Credit Lines]

Indian: Dibuho binase sa letratong gikuha ni Edward S. Curtis; Amerika del Norte: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Mga hulagway sa panid 8]

Maartehong Navajo nga hinablon ug alahas

[Hulagway sa panid 11]

Canyon de Chelly, diin nagsugod ang “Layong Pagbaktas”