Mahuyang Apan Anad nga Biyahedor
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA
Idibuho sila sa mga pintor ug ang mga magsusulat ug balak magsulat bahin kanila. Daghang klase nagpuyo sa bagang lasang sa tropiko. Daghan ang nagpuyo sa kakahoyan, sa mga umahan, ug sa mga kapatagan. Ang pipila mosagubang sa katugnaw sa mga tuktok sa bukid; ang uban, sa kainit sa mga desyerto. Gibatbat sila ingong usa sa labing matahom sa tanang insekto.
WALAY duhaduha nga sinati ka niining nindot ug madanihong linalang—ang alibangbang. Hinunoa, usa ka matang sa alibangbang nakaangkon sa tibuok-kalibotang kabantog tungod sa kahibulongang mga biyahe niini. Kining mahuyang apan anad nga biyahedor mao ang monarch. Susihon kono nato kining bililhong linalang ug ang di-katuohang mga paglalin niini.
Mahuyang nga Mutya sa Kalalangan
Handurawa nga ikaw anaa sa kabalilihan sa igang, hayag nga adlaw. Itutok ang imong mga mata nianang madanihong pak-ang mga linalang nga mokabad paglupad dinhi ug didto taliwala sa ihalas nga kabulakan, sa ilang di-matapos nga pagpangitag makaon ug mainom. Barog nga di-mokihol nga gitul-id ang imong bukton. Ang usa nagapaduol. Ay, motugdongay kini sa imong bukton! Matikdi unsa ka hinay ang pagtugdong niini.
Karon tan-awag maayo. Tan-awa ang duha ka paris sa polboson, nipis nga kahilon-kolor nga mga pako niini, nga binadlisan ug itom, nga may nindot nga mga disenyo sa mga ngilit niini. Giingon nga ang monarch ginganlan sa Ingles nga mga lalin sa Amerika kinsa naglangkit niana sa ilang monarko o hari, si William of Orange. Sa tinuoray, kining alibangbanga maoy usa ka “hari.” Apan kining mahuyang nga matahom nga linalang, nga motimbang lamang ug tunga sa gramo ug may bukhad sa pako nga walo ngadto napulo ka sentimetros, takos sa paghimo sa dugay, hago nga mga biyahe.
Makapahinganghang mga Paglupad
Bisan pag ang pipila ka alibangbang giingong molalin ug lagyong mga distansiya sa pagsugod sa tingtugnaw, ang monarch lamang ang mohimog dugayng mga biyahe nga may tukmang mga destinasyon ug sa dagkong mga panon. Ang paglalin sa monarch sa pagkamatuod maoy katingalahang kahimoan sa alibangbang. Tagda ang pipila sa makapahinganghang mga kahimoan niining anad nga mga biyahedor.
Ang ilang paglupad gikan sa Canada sa tinghunlak paingon sa ilang mga dapit panahon sa tingtugnaw sa California o Mexico molapaw sa 3,200 kilometros. Motabok silag dagkong mga lanaw, mga suba, mga kapatagan, ug mga bukid. Milyonmilyon kanila malamposong mohuman sa paglalin ngadto sa usa ka destinasyon sa taas sa Sierra Madre nga kabukiran sa sentral Mexico.
Ang maong mga paglupad labi pang makapahibulong kon imong isipong ang batang mga alibangbang wala pa sukad makahimo sa maong paglupad sa nangagi, ni makakita sila sa mga dangpanan sa tingtugnaw. Apan nga dili masayop mamatikdan nila ang direksiyon sa paglupad ug nasayod kon kanus-a sila makaabot sa ilang mga puy-anan sa panahon sa tingtugnaw. Giunsa nila paghimo kana?
Ang Canadian Geographic nag-ingon: “Tin-aw, adunay pipila ka makutihong henetikong pagprograma diha sa ilang gagmayng mga utok, nga tingali usa ka paagi sa pagbasa sa anggulo sa mga bidlisiw sa adlaw, sama sa ginahimo sa mga putyukan, o sa magnetikong natad sa yuta, nga daw nagagiya sa kalanggaman. Ang katakos sa pagmatikod sa tinong temperatura ug mga kondisyon sa kaumog mahimong makatabang sa hinapos sa ilang biyahe. Apan hangtod karon ang siyensiya wala makabaton sa mga tubag.” Ingon sa mga linalang nga gihisgotan diha sa basahong Proverbio sa Bibliya, “sila sa kinaiyanhon maoy maalamon.”—Proverbio 30:24.
Ang mga monarch hanas usab nga mga tiglupad. Sila mopadailos sa paglupad sa mga 12 kilometros matag oras, mokayab sa mga 18 kilometros matag oras, ug—ingon nga nasayran ni bisan kinsang misulay pagdakop ug usa—mas tulin nga mosulpotsulpot sa paglupad, sa mga 35 kilometros matag oras. Sila labing batid sa pagpahimulos sa mga hangin—nga mosungsong gani sa kusog nga kabunghan aron magpahabagatan padulong sa ilang destinasyon. Pinaagi sa paggamit ug makutihong mga estratehiya sa paglupad, ilang atubangon ang kausaban sa katulinon ug direksiyon sa hangin. Sa pareho kaayong paagi sa mga piloto sa glider ug sa mga banog, sila mosakay sa mga thermal (pataas nga init nga hangin). Sumala sa usa ka reperensiya, ang mga monarch kasagarang mobiyahe abot ug 200 kilometros sa usa ka adlaw. Manglupad lamang sila sa maadlaw. Sa magabii sila mamahulay, sagad sa mao rang dapit kada tuig.
Nasayran sa siyentipiko sa University of Toronto nga si David Gibo nga ang monarch dili lamang panagsang tigkayab o tigpadailos. Mitaho siya: “Ang mga alibangbang magpahimulos sa hangin diha sa akong hunahuna labi pang inantigong mga paagi kay sa ginahimo sa tiglalin nga mga gansa.” Ang rutina sa pagkapakapa, pagkayab, ug pagpangaon magtugot sa mga monarch nga makaabot sa Mexico nga may igong tambok aron molahutay sila sa tingtugnaw ug sa sinugdanan sa ilang paglupad balik sa amihanan sa tingpamulak. Si Propesor Gibo nag-ingon usab: “Ang pagpadailos sa paglupad mao ang paagi nila sa pagbiyahe ug dugay ug makatapos nga lig-on ug himsog.”
Magpanon nga mga Paglalin
Dugay nang nasayran nga ang mga monarch sa kasadpan sa Rocky Mountains molalin pahabagatan ug magpalabay sa tingtugnaw sa California. Sila makit-an nga nangumbitay ingong mga pungpong diha sa mga punoan sa pino ug eucalyptus sa mga dapit ubay sa habagatang baybayon sa California. Apan ang destinasyon sa paglalin sa dagkong mga panon sa mga monarch sa silangang Canada nagpabiling misteryo sa taastaas nga panahon.
Niadtong 1976 ang maong misteryo nadayag. Ang ilang mga dapit nga palabyan sa tingtugnaw sa kataposan nadiskobrehan—punog-kahoy nga tuktok sa Sierra Madre nga kabukiran sa Mexico. Minilyong alibangbang ang nakaplagan nga nagdasok sa mga sanga ug mga punoan sa habog, abohon-berdeng mga kahoyng fir. Kining kahibulongang talan-awon nagpadayon nga atraksiyon sa mga bisita.
Usa sa labing maayong mga dapit sa Canada diin makita ang daghan kaayong monarch maoy sa Point Pelee National Park, Ontario, diin sila magpungpong sa pagpangandam sa ilang paglalin pahabagatan. Sa hinapos nga ting-init sila magtigom niining dapita sa habagatan sa Canada, nga magpaabot sa amihanang baybayon sa Lake Erie hangtod nga maayo na ang hangin ug temperatura sa dili pa mosugod sa ilang pahabagatang biyahe ngadto sa ilang mga dapit nga palabyan sa tingtugnaw sa Mexico.
Mga Destinasyon
Sugod sa Point Pelee, sila mohapit sa kaislahan tabok sa Lake Erie aron sugdan ang dugayng biyahe tabok sa kontinente sa Tinipong Bansa. Sa dalan, ang ubang mga grupo sa mga monarch moduyog kanila sa paglalin. Sa taas sa kabukiran nga amihanan-kasadpan sa Mexico City, ang gibanabanang usa ka gatos ka milyon magtapok aron magpalabay sa tingtugnaw.
Ang ubang mga paglalin mahitabo agi sa Florida ug tabok sa Caribbeano, ug kini sila mahimong mosangko sa mga destinasyon nga diskobrehonon pa sa Yucatán Peninsula o sa Guatemala. Kon kaha sa Mexico o sa ilang ubang mga dangpanan sa tingtugnaw, ang mga monarch magtapok diha sa pipila ka gagmayng mga pat-ak sa lasang sa bukid.
Ang usa basin maghunahuna nga ang ilang dugayng paglupad paingon sa ilang puy-anan sa tingtugnaw magdala kanila ngadto sa yutang bakasyonan sa igang, hayag nga mga kabalilihan. Apan kana dili mao ang kahimtang. Ang Lapas-Bolkanikong Kutay sa Kabukiran sa Mexico, diin sila moadto, maoy tugnaw. Ang klima nga gitagana sa mga tuktok sa bukid, hinunoa, labing maayo aron magpalabay sila sa tingtugnaw. Kini may igong katugnaw nga sila makapalabay sa ilang panahon diha sa kahimtang nga halos bug-os walay kalihokan—sa ingon mapatas-an ang ilang kinabuhi ngadto sa walo o napulo ka bulan, nga motugot sa paglupad ngadto sa Mexico, nga magpalabay sa tingtugnaw didto, ug mosugod sa pagbalik. Makaingon ka nga kini maorag bakasyon hinuon.
Ang tingpamulak moabot, ug ang mga monarch maaktibo na usab. Samtang motaas ang mga adlaw, ang mga alibangbang maglupadlupad sa kainit sa adlaw, mosugod sa pagpakigsanay, ug mosugod sa ilang paglupad balik sa amihanan. Ang pipila, maoy pagtuo, mahimong makahuman sa biyahe sa pagbalik, apan kasagaran ang mga kaliwat lamang ang moabot sa kabukirang palabyan sa ting-init sa Canada ug sa amihanang Tinipong Bansa. Tulo o upat ka kaliwatan nga moagi sa ang-ang sa pagkaitlog, pagkaulod, pagkapupa ug pagkaalibangbang inanay nga mobalik sa kontinente. Ang baye—nga kargadog usa ka gatos o kapin pang pertilisadong mga itlog—molupadlupad agi sa mga pat-ak sa ihalas nga kabulakan ug mangitlog nga tinagsa sa usa ka panahon sa ilalom sa linghod, humok nga mga dahon sa milkweed. Ug sa ingon magpadayon ang siklo, ug magpadayon ang biyahe paingon sa puy-anan sa ting-init sa monarch.
Sa pagkatinuod, ang monarch maoy makalingaw nga linalang. Pagkadako ang pribilehiyo sa mga tawo sa pagpaniid ug pagtuon sa mga kalihokan niini. Hinuon, dili katingad-anan nga ang dugay-nang-tinagoang mga dapit nga palabyan sa tingtugnaw sa monarch sa Mexico, ingon man ang mga destinasyon sa California, nameligro tungod sa tawhanong kalihokan. Ang pagtuo nga kining mahuyang nga matahom nga mga linalang dunay laing dapit nga kaadtoan mahimong mosangpot sa ilang pagkapuo. Maayo gani, ginahimo ang mga paningkamot sa pagpanalipod kanila gikan sa maong dulnganan. Pagkatagsaon unya sa dihang sa gisaad sa Maglalalang nga Paraisong yuta nga duol na karon, kining mahuyang apan anad nga mga biyahedor makapaneguro sa luwas nga dangpanan!
[Picture Credit Line sa panid 15]
Alibangbang: Parks Canada/J. N. Flynn
[Picture Credit Lines sa panid 17]
Panid 16 ibabaw ug ubos: Parks Canada/J. N. Flynn; tunga: Parks Canada/D. A. Wilkes; panid 17 ibabaw: Parks Canada/J. N. Flynn; tunga ug ubos: Parks Canada/J. R. Graham