Makadaot sa Panglawas nga mga Estilo sa Kinabuhi—Unsa ka Taas ang Bili?

“ANG sakit maoy agalon sa tagsa ka tawo,” matod pa sa usa ka panultion sa Denmark. Bisag kinsa nga nabiktima sa mosugmatsugmat nga sakit mopamatuod nga kining “agalona” pintas gayod! Apan, basin matingala kang mahibalo nga ang sakit kasagarang sama sa usa ka imbitado nga bisita inay nga agalon. Ang U.S. Centers for Disease Control and Prevention nagpasangil sa 30 porsiyento sa mga adlaw nga gigugol sa mga pasyente sa ospital ngadto sa mga sakit ug mga kadaot nga kalikayan unta. Ang hinungdan? Ang makadaot-sa-panglawas ug peligroso nga mga estilo sa kinabuhi. Tagda ang pipila ka pananglitan.

PANIGARILYO. Si Ira, 53 anyos, dunay emphysema​—ang resulta sa duol upat ka dekada nga pagpanigarilyo. Aron matambalan ang iyang sakit, siya nanginahanglag makanunayong abiyo sa binotelyang oksiheno, nga mobilig mga $400 kada bulan. Niadtong 1994 ang siyam-ka-adlaw nga pag-ospital kaniya miresulta sa bayronong $18,000, nga ang kinatibuk-ang bili sa pag-atiman sa panglawas ni Ira niadtong tuiga mikabat ug $20,000. Bisan pa niini, wala isipa ni Ira nga dinalian ang paghunong ug panigarilyo. “Lisod man god kapugngan ning akong kusog kaayong pangandoy,” matod niya.

Dili talagsaon ang kaso ni Ira. Bisan pa sa iladong mga kapeligrohan sa pagpanigarilyo, ang mga tawo sa tibuok kalibotan motabako ug mga 15 ka bilyon nga sigarilyo matag adlaw. Sa Tinipong Bansa, ang tinuig nga bili sa pag-atiman sa panglawas alang sa may-kalabotan-sa-sigarilyo nga mga sakit gibanabana nga $50 ka bilyon. Kini nagpasabot nga niadtong 1993, sa aberids, sa kada pakete sa sigarilyo nga gipalit, mga $2.06 ang gigasto sa may-kalabotan-sa-sigarilyong medikal nga galastohan.

Sa dihang matawo ang bata, ang may-kalabotan-sa-sigarilyong medikal nga galastohan mahimong mosugod sa pagtipun-og. Sa paghatag ug usa lang ka pananglitan, nakaplagan sa usa ka pagtuon sa Tinipong Bansa nga ang mga masuso nga nahimugso sa mga inahan nga nanigarilyo dunay dobleng risgong mabungi, usa ka depekto nga nanginahanglan ug hangtod upat ka operasyon inigkaabot sa edad nga duha ka tuig. Ang aberids nga tibuok-kinabuhi nga bili sa medikal nga pag-atiman ug may kalabotang galastohan alang niining depektoha maoy $100,000 kada tawo. Dayag, imposibleng sukdon sa kuwarta ang emosyonal nga bili sa pagbaton ug kinatawo nga depekto.

Ang uban moingon nga ang taas nga bili sa pag-atiman sa panglawas tungod sa panigarilyo mabawi ra sa panghitabo nga daghang nanigarilyo ang sayong mamatay ug dili makakolekta sa pinansiyal nga hinabang sa Social Security. Bisan pa niana, sumala pa sa giingon sa The New England Journal of Medicine, “kining panghinaposa kontrobersiyal; dugang pa, daghan ang mouyon nga ang wala-sa-panahon nga mga kamatayon tungod sa panigarilyo dili mabinationg paagi sa pagkontrolar sa mga bili sa pag-atiman sa panglawas.”

PAG-ABUSO SA ALKOHOLIKONG ILIMNON. Ang pag-abuso sa alkoholikong ilimnon gilangkit sa pipila ka suliran sa panglawas, apil ang cirrhosis sa atay, sakit sa kasingkasing, gastritis, mga ulser, ug sakit sa hagorila. Mohimo usab kini sa usa nga daling takboyan sa makatakod nga mga sakit sama sa pulmonya. Sa Tinipong Bansa, matag tuig “$10 ka bilyon ang magasto aron tambalan ang mga tawo nga dili makakontrolar sa ilang pag-inom,” sumala kang Dr. Stanton Peele.

Ang alkoholikong ilimnon kasagarang makadaot sa bata sulod sa tagoangkan. Sa Tinipong Bansa lamang matag tuig tinagpulo ka libo ka bata ang matawo nga dunay mga depekto tungod kay ang ilang mga inahan nag-inom samtang mabdos. Pipila niining mga bataa ang nasusihan nga dunay fetal alcohol syndrome (FAS), ug kini sila kasagarang nag-antos sa pisikal ug mental nga mga kadaot. Ang aberids nga tibuok-kinabuhing medikal nga bili sa kada FAS nga bata gibanabana nga $1.4 ka milyon.

Tungod kay ang alkoholikong ilimnon makapakunhod sa pagkontrolar sa lihok, ang mapatuyangong pag-inom kasagarang dunay papel sa mga pagsilaob sa kapintas, nga moresulta sa mga kadaot nga nanginahanglan ug medikal nga pagtagad. Anaa usab ang dili mabuntog nga kadaot nga ipahinabo niadtong magmaneho ug sakyanan samtang hubog. Tagda ang mga epekto diha kang Lindsey, usa ka otso-anyos nga batang babaye nga kinahanglang langkaton gikan sa luyong lingkoranan sa sakyanan sa iyang inahan human sila hibanggai sa hubog nga drayber. Migugol ug pito ka semana sa ospital si Lindsey ug nagkinahanglag daghang operasyon. Ang iyang medikal nga gastos milabaw ug $300,000. Bulahan siya nga nabuhi pa.

PAG-ABUSO SA DROGA. Gibanabana sa usa ka tigdukiduki ang tinuig nga bili sa pag-abuso sa droga sa Amerika nga $67 ka bilyon. Si Joseph A. Califano, Jr., presidente sa Center on Addiction and Substance Abuse sa Columbia University sa New York, mipunting sa lain pang taas-ug-bili nga bahin sa suliran: “Ang mga bata nga nahimugso sa mga inahan nga migamit ug cocaine samtang mabdos, nga talagsaong kaso sa milabayng dekada, nakapuno sa tag-$2,000-ang-adlaw nga mga lawak sa bag-ong nahimugso. . . . Ang bili sa pagpadako niining mga bataa mahimong mokabat ug $1 ka milyon kada usa.” Dugang pa, mikomento si Califano, “ang dili pagtinguha sa mabdos nga mga inahan nga modawat ug prenatal nga pag-atiman ug ang dili paghunong sa pag-abuso sa droga maoy hinungdan sa dakong bahin sa hapit $3 ka bilyon nga nagasto sa Medicaid niadtong 1994 sa pag-atiman sa mga pasyente sa ospital nga may kalabotan sa paggamit ug droga ang kaso.”

Ang trahedya sa maong kahimtang mosamot kon atong palandongon ang dili maihap tawhanong bili niining bisyoha. Ang panag-away sa kaminyoon, napasagdan nga mga anak, ug pinansiyal nga kalisdanan maoy pipila sa kasagarang mga suliran nga nakaapekto sa mga pamilya nga nabungkag tungod sa pag-abuso sa droga.

KAHILAYAN. Kapin sa 12 ka milyong tawo sa Tinipong Bansa ang matakdan ug sexually transmitted diseases (STDs) kada tuig, nga naghimo sa Tinipong Bansa nga dunay kinatas-ang ihap sa STD sa tanang ugmad nga nasod. Si David Celentano, sa Johns Hopkins University School of Hygiene and Public Health, naghingalan niini nga “usa ka nasodnong kaulawan.” Ang bili niining mga sakita, nga wala mag-apil sa AIDS, mokabat ug mga $10 ka bilyon kada tuig. Mga tin-edyer ang labawng nameligro. Ug dili kini makapatingala! Sumala sa usa ka taho, inigtungtong sa ika-12ng grado, mga 70 porsiyento kanila ang nakasulay na ug seksuwal nga relasyon ug duol sa 40 porsiyento kanila sa kinaubsan ang nagbaton ug upat ka kaparis.

Ang AIDS usa na mismo ka kapildihan sa pag-atiman sa panglawas. Sayo sa 1996 ang labing epektibong panambal nga magamit​—mga protease inhibitor nga gidungan sa unang naandang mga tambal​—mibilig tali sa $12,000 ug $18,000 kada tuig sa kada tawo. Apan gagmayng bahin lamang kini sa dili dayag nga bili sa AIDS, nga naglakip sa nawalang katakos sa biktima ug niadtong mga mopalta sa trabaho o eskuylahan aron moatiman kaniya. Gibanabana nga sa tuig 2000, ang HIV ug AIDS mohurot ug taliwala sa $356 ka bilyon ug $514 ka bilyon sa tibuok kalibotan​—ang tumbas sa paghugno sa tibuok ekonomiya sa Australia o India.

KAPINTAS. Kaniadtong siya pa ang siruhano heneral sa T.B., si Joycelyn Elders mitaho nga ang medikal nga bili sa kapintas niadtong 1992 maoy $13.5 ka bilyon. Si Presidente Bill Clinton sa T.B. mikomento: “Usa sa mga hinungdan nga mahal kaayo ang pag-atiman sa panglawas sa Amerika maoy tungod kay ang atong mga ospital ug mga lawak sa emerhensiya napuno sa mga tawo nga nadunggaban ug napusilan.” Dunay lig-ong katarongan nga ang The Journal of the American Medical Association naghingalan sa kapintas sa Tinipong Bansa nga “usa ka emerhensiya sa publikong panglawas.” Ang taho nagpadayon: “Bisan pag ang kapintas dili usa ka sakit sa tipikal nga diwa, ang epekto niini diha sa personal ug publikong panglawas sama ka grabe sa daghang sakit sa lawas​—tingali labaw pa.”

Ang usa ka taho sa 40 ka ospital sa Colorado nag-ingon nga ang aberids nga bili para sa kada biktima sa kapintas sulod sa unang siyam ka bulan niadtong 1993 maoy $9,600. Kapin sa katunga niadtong naospital ang walay health insurance, ug daghan niini kanila ang dili makaarang o dili buot nga mobayad sa ilang galastohan. Ang maong mga kahimtang moresulta sa mas taas nga buhis, mas taas nga bayranan sa insyurans, ug mas taas nga bayronon sa ospital. Ang Colorado Hospital Association nagtaho: “Ang luwan sa pagbayad sa bili sa kapintas gipasa kanatong tanan.”

Pag-usab sa Estilo sa Pagkinabuhi

Gikan sa tawhanong panglantaw, ang paglaom nga mabali ang kiling sa makadaot-sa-panglawas nga estilo sa pagkinabuhi maoy madulom. “Dili Tanaman sa Eden ang Amerika ug dili gayod nato mawala ang tanang pag-abuso sa mga droga,” matod pa sa taho sa Columbia University. “Apan sa gisangkaron nga atong mapugngan ang maong pag-abuso, moani kita ug dagayang abot sa mas himsog nga mga bata, menos nga kapintas ug krimen, mas ubos nga mga buhis, napakunhoran nga mga bili sa pag-atiman sa panglawas, mas dagkong mga ganansiya, mas-maayong-pagkaedukar nga mga estudyante ug mas diyutayng kaso sa AIDS.”

Nakaplagan sa mga Saksi ni Jehova ang Bibliya ingong labing dakong tabang sa pagkab-ot nianang tumonga. Ang Bibliya dili ordinaryong basahon. Kini inspirado sa Maglalalang sa tawo, si Jehova nga Diyos. (2 Timoteo 3:16, 17) Siya ang “nagtudlo kanimo sa pagpahimulos, ang Usa nga nagamando kanimo sa dalan diin ikaw angay moagi.” (Isaias 48:17) Ang mga prinsipyo nga gihubit sa Bibliya makaayo, ug kadtong nagalakaw sumala sa tambag niini moani ug dagayang benepisyo.

Pananglitan, si Esther kanhi kusog manigarilyo.a Sa dihang nagtuon na siyag Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova, ang iyang magtutudlo sa Bibliya midapit kaniya nga mogugol ug usa ka adlaw nga liboton ang tibuok-kalibotang hedkuwarter sa mga Saksi ni Jehova, sa Brooklyn, New York. Sa sinugdan, nag-ukon-ukon si Esther. Nga nasayod nga ang mga Saksi ni Jehova dili manigarilyo, naghunahuna siya kon unsaon kaha niya pagkuyog kanila sa tibuok adlaw. Busa gibutangan ni Esther ug usa ka buok sigarilyo ang iyang pitaka, nga nangatarongan nga kon kasigarilyohon na gani siya, molighot lang siya paingon sa kasilyas. Sumala sa iyang giplano, pagkahuman sa usa sa mga pagbiyo si Esther misulod sa kasilyas sa mga babaye ug mikuha sa iyang sigarilyo. Apan duna siyay namatikdan. Hinlo kaayo ang lawak, ug presko ang hangin. “Dili ako makahimo sa paghugaw sa maong dapit pinaagig pagtabako niadtong sigarilyoha,” nahinumdom si Esther, “busa ako kining giplas sa inodoro. Ug mao kadto ang kataposang sigarilyo nga akong nahikap!”

Sa tibuok kalibotan, minilyon sama ni Esther ang nagakat-on sa pagkinabuhi uyon sa mga prinsipyo sa Bibliya. Nabenepisyohan nila ang ilang kaugalingon, ug sila nahimong dakong kaayohan ngadto sa mga komunidad nga ilang gipuy-an. Labawng hinungdanon, nagpasidungog sila sa ilang Maglalalang, si Jehova nga Diyos.​—Itandi ang Proverbio 27:11.

Bisan pag ang mga paningkamot sa tawo dili makapatungha pag-usab sa “Tanaman sa Eden,” ang Bibliya nag-ingon nga himoon kini sa Diyos. Ang 2 Pedro 3:13 nagpamulong: “Adunay bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta nga atong ginapaabot sumala sa iyang [Diyos] saad, ug niini nila magapuyo ang pagkamatarong.” (Itandi ang Isaias 51:3.) Nianang bag-ong yuta, ang pag-atiman sa panglawas dili na usa ka kabalaka, tungod kay ang katawhan magtagamtam na sa kinabuhi uban ang hingpit nga panglawas​—ang paagi nga gituyo sa Diyos sa sinugdan. (Isaias 33:24) Buot mo bang mokat-on ug dugang mahitungod sa mga saad sa Diyos? Malipay ang mga Saksi ni Jehova nga tabangan ka.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 26]

© 1985 P. F. Bentley/Black Star