Nabahin ba ang mga Siyentipiko?

“BISAG dili nato angay isalikway ang ideya nga ang siyensiya maoy pagpangita sa kamatuoran bahin sa kalibotan, angay natong hatagag pagtagad ang sikolohikal ug sosyal nga mga butang nga sa kasagaran magkasumpaki niini nga pagpangita.” Sa ingon nagsulat si Tony Morton diha sa basahon nga nag-ulohang “Nagkasumpaking mga Opinyon Tali sa mga Siyentipiko: Ang mga Motibo ug mga Pamaagi sa mga Siyentipiko.” Oo, mopatim-aw nga ang dungog, pinansiyal nga ganansiya, o bisan politikanhong mga kiling usahay nag-impluwensiya sa mga kaplag sa mga siyentipiko.

Balik pa sa 1873, si Lord Jessel nagpahayag ug kabalaka bahin sa maong mga impluwensiya diha sa mga kaso sa korte sa dihang siya nag-ingon: “Ang mga ebidensiya nga nahipos sa sinuholang mga eksperto . . . maoy ebidensiya sa mga tawo nga usahay nanginabuhi pinaagi sa pagtaganag ebidensiya, apan sa tanang kaso gibayran alang sa ilang ebidensiya. . . . Karon natural nga ang iyang hunahuna, bisan unsa pa siya ka matinud-anon, mapihigon sa pagpabor sa tawo nga nagsuhol kaniya, ug nan kita makakita ug ingon niana nga pagkamapihigon.”

Tagda pananglitan ang siyensiya nga porensiko. Gipatin-aw sa korte sa apelasyon nga ang porensikong mga siyentipiko mahimong mapihigon. Ang basahong Search nag-ingon: “Ang kamatuoran mismo nga nagapangayo ang kapolisan kanila ug tabang makamugnag relasyon tali sa kapolisan ug sa porensikong mga siyentipiko. . . . Basin lantawon sa porensikong mga siyentipiko nga gisuholan sa kagamhanan ang ilang trabaho ingong nagtabang sa kapolisan.” Gihatag niining basahona usab ang pananglitan sa mga kaso sa IRA (Irish Republican Army) nga pagpamomba ni Maguire (1989) ug Ward (1974) sa Britanya ingong “malig-ong pamatuod sa pagkaandam sa ubang eksperyensiyado kaayo ug dungganon untang mga siyentipiko sa pagtalikod sa pagkaneyutral sa siyensiya ug naglantaw sa ilang mga responsibilidad ingong nagtabang sa tigdemanda.”

Laing talagsaong pananglitan mao ang kaso ni Lindy Chamberlain sa Australia (1981-​82), nga gibasehan sa pelikula nga A Cry in the Dark. Ang ebidensiya nga gisumiter sa mga ekspertong porensiko dayag nga nakaimpluwensiya sa paghukom batok kang Gng. Chamberlain, nga giakusar nga nagpatay sa iyang bata nga si Azaria. Bisan pag siya miingon nga usa ka dingo (ihalas nga iro) ang nagpatay sa bata, siya gisentensiyahan ug gibilanggo. Sa milabay ang mga tuig, sa dihang ang hugaw, may dugo nga dyaket sa bata nakit-an, ang ebidensiya nga unang gigamit walay kalig-on sa dihang gisusi pag-ayo. Tungod niini, si Lindy gipagawas sa prisohan, ang iyang sentensiya ginulo, ug gibayran sa sayop nga sentensiya.

Sa dihang ang siyentipiko maglalis batok sa siyentipiko, ang kontrobersiya mosamot. Sa mga dekadang milabay ang hagit ni Dr. William McBride sa mga tighimo sa medisinang thalidomide nabalita sa tibuok kalibotan. Sa dihang iyang gipakita nga kining medisinaha, nga gibaligya sa paghupay sa pagsukasuka panahon sa pagmabdos, nagpahinabog grabeng mga depekto sa mga gisabak, kining doktora kalit nga nahimong bayani. Apan, sa milabay ang mga tuig, samtang siya nanukiduki ug laing proyekto, giakusar siya sa usa ka doktor nga nahimong magsusulat nga nag-usab sa impormasyon. Si McBride nakitang sad-an sa siyentipikanhong panglimbong ug sa dili-maayong paggawi sa propesyon. Gipala ang iyang ngalan diha sa medikal nga listahan sa Australia.

Mga Kontrobersiya sa Siyensiya

Usa ka bag-ong kontrobersiya maoy bahin sa kon makadaot ba o dili ang mga electromagnetic field sa panglawas sa tawo ug sa mananap. Ang ubang ebidensiya nagpakita nga nakahatag ug dako kaayong polusyon ang elektromagnetismo sa atong kalikopan, kansang mga tinubdan naggikan sa taas kaayog boltahe nga mga kable sa koryente ngadto sa personal nga kompiyuter ug microwave oven diha sa imong balay. Ang uban nag-ingon pa gani nga sa pagdagan sa katuigan, ang cellular nga mga telepono makadaot sa imong utok. Gihisgotan pa sa uban ang siyentipikanhong mga pagtuon nga nagsugyot nga ang elektromagnetikong radyasyon mopahinabog kanser ug kamatayon. Agig pananglitan niini, ang mantalaang The Australian nagtaho: “Usa ka ahensiya sa elektrisidad sa Britanya gikiha tungod sa kamatayon sa usa ka batang lalaki kinsa ginaingong gikanser samtang siya natulog duol sa taas ug boltaheng mga kable sa koryente.” Usa ka konsultante sa medisina labot sa pagtambal sa mga sakit nga nakuha sa trabaho sa Melbourne, si Dr. Bruce Hocking, nakakaplag nga “ang mga bata nga nagpuyo sulod sa mga upat ka kilometros diha sa dagkong mga torre sa telebisyon sa Sydney gilukemya nga doble ang gidaghanon kay sa mga bata nga nagpuyo sa gawas nga kapin sa upat ka kilometros ang gilay-on.”

Samtang ang mga tigpanalipod sa kalikopan molaban sa maong mga pangangkon, ang dagkong negosyo ug kompaniya naalkanse ug bilyonbilyong dolyares tungod nianang ilang giterminohang “walay pasikaranang mga kampanya sa pagpahadlok.” Busa naghimo sila ug mga kontra-atake ug nakadawat ug pagpaluyo gikan sa ubang mga sektor sa mga siyentipiko.

Dayon anaa ang kontrobersiya bahin sa kemikal nga polusyon. Gihubit sa uban ang dioxin ingong “ang labing makahilong kemikal nga nahimo sa tawo.” Kining kemikala, nga gihubit ni Michael Fumento ingong “dili kalikayang biya lamang sa paggamag usa ka matang sa pamatay sa sagbot” (Science Under Siege), gitawag sa uban nga “ang pangunang sambog sa Agent Orange.”a Nabaniog kini human sa gubat sa Vietnam. Dagkong legal nga mga away gisugdan tali sa mga beterano sa gubat ug sa mga kompaniya nga naghimog mga kemikal, ang matag grupo adunay iyang kaugalingong nagkasumpaking siyentipikanhong mga eksperto.

Sa susama, ang mga isyu labot sa kalikopan sama sa pag-init sa kalibotan, sa greenhouse effect, ug pagkahurot sa ozone layer nakadawat ug dakong pagtagad sa publiko. Bahin sa mga kahadlok labot sa kalikopan sa Antartika, ang mantalaang The Canberra Times nagtaho: “Ang mga panukiduki sa mga siyentipiko nga gihimo diha sa Palmer Station, usa ka siyentipikanhong base sa Tinipong Bansa diha sa Anvers Island, nagpakita nga ang hataas kaayong radyasyong ultraviolet nagdaot sa ubos nga mga matang sa kinabuhi sama sa plankton ug mga kinhason ug anam-anam nga mag-apektar hangtod sa food chain.” Apan ang daghan pang ubang siyentipikanhong mga pagtuon daw lahi sa maong opinyon ug nagwagtang sa mga kahadlok bahin sa pagkahurot sa ozone ug sa pag-init sa kalibotan.

Busa kinsa ang husto? Mopatim-aw nga ang matag pangangkon o argumento mapamatud-an o ipanghimakak sa mga eksperto sa siyensiya. “Ang siyentipikanhong kamatuoran maimpluwensiyahan labing menos sa kaisipan sa katilingban sa maong panahon, sama nga kini maimpluwensiyahan sa idiktar sa pangatarongan ug lohika,” nag-ingon ang librong Paradigms Lost. Si Michael Fumento mihinapos maylabot sa dioxin pinaagi sa pag-ingon: “Kitang tanan, depende kon kinsay imong pamation, kaha mahimong mga biktima sa pagkahilo o posibleng mga biktima sa sayop nga impormasyon.”

Bisan pa, ang ubang nabaniog nga mga katalagman sa siyensiya dili ikapangatarongan. Ang siyensiya angay manubag alang niini.

“Usa ka Katalagman nga Hilabihan ka Makapahinuklog”

Diha sa “Mensahe Alang sa mga Makinaadmanon,” nga giluwat sa Agosto 29, 1948, gipadayag ni Albert Einstein ang dili kaayo maayong bahin sa siyensiya sa dihang siya miingon: “Tungod sa makatugawng kasinatian kita nakakat-on nga ang makataronganong panghunahuna dili igo sa pagsulbad sa mga problema sa atong sosyal nga kinabuhi. Ang matugkarong panukiduki ug maidlot nga siyentipikanhong buhat kasagarang adunay dili-maayong resulta sa katawhan, . . . nga nagmugnag mga gamit alang sa iyang kaugalingong pinakyawng kalaglagan. Kini, sa pagkamatuod, maoy usa ka katalagman nga hilabihan ka makapahinuklog!”

Ang dili pa dugayng mga pahayag nga giluwat sa Associated Press mabasa: “Miadmitir ang Britanya nga Nagsulay sa Radyasyon Diha sa mga Tawo.” Ang Britanikong Ministri sa Depensa nanghimatuod nga ang kagamhanan migamit ug mga tawo diha sa mga eksperimento sa radyasyon sa halos 40 ka tuig. Usa niining maong mga eksperimento nalangkit sa pagsulay sa usa ka bomba atomika diha sa Maralinga, Habagatang Australia, sa tungatunga sa mga tuig sa 1950.

Ang Maralinga maoy ngalan nga kinuha gikan sa usa ka Aboriginal nga pulong nga nagkahulogang “dalugdog,” ug kining hilit nga lugar maoy hingpit nga dapit alang sa Britanya sa paghimo sa mga eksperimento niini sa siyensiya. Human sa unang pagbuto, ang kalipay sa ilang kalamposan hilabihan. Ang usa ka report sa mantalaan sa Melbourne mabasa: “Samtang ang [radyoaktibo nga] panganod nahanaw, ang mga komboy sa mga trak ug mga dyip nagdala sa kasundalohan sa Britanya, Canada, Australia, ug New Zealand nga nagtan-aw sa pagbuto diha sa mga trinsera mga lima ka milya lamang gikan sa gibuthan. Ug ang matag nawong nagpahiyom. Nalipay kaayo sila nga morag gikan sa piknik.”

Ang koresponsal sa siyensiya sa mantalaang Daily Express sa Britanya, si Chapman Pincher, nagkomposo pa ug usa ka awit nga nag-ulohang “Nangandoy sa Nukleyar nga Bomba.” Dugang pa, dihay pasalig sa usa ka tinugyanan sa pamunoan kinsa miingon nga ang pagsulay malamposon kaayo sumala sa plano ug nga walay katalagman sa radyasyon ang mahitabo kang bisan kinsa diha sa Australia. Apan, sa milabay ang mga tuig, ang mga pahiyom nangawagtang diha sa mga nawong niadtong nangamatay sa pagkaladlad sa radyasyon, ug misunod ang pagdagsang sa nagpangayog bayad sa kadaot. Wala nay “Nangandoy sa Nukleyar nga Bomba” karon! Ang Maralinga sa gihapon maoy usa ka lugar nga gidili ang pagsulod tungod sa polusyon sa radyasyon.

Ang naagoman sa Tinipong Bansa sa mga pagsulay sa bomba atomika nga gihimo sa Nevada daw walay kalainan. Ang uban nagtuo nga politikanhong isyu ang nalangkit ug dili usa ka sayop sa siyensiya. Si Robert Oppenheimer, nga maoy nagdumala sa paghimog unang Amerikanhong bomba atomika, sa Los Alamos, New Mexico, miingon: “Dili responsibilidad sa siyentipiko ang paghukom kon kaha angay gamiton ang bomba idrohena. Kanang maong responsibilidad nahasandig sa mga tawo sa Amerika ug sa ilang gipiling mga hawas.”

Usa ka Katalagman nga Lain ug Matang

Ang paggamit ug dugo diha sa medisina nahimong naandang praktis human sa Gubat sa Kalibotan II. Gipasidunggan kini sa siyensiya ingong makaluwas ug kinabuhi ug gideklarar nga luwas ang paggamit niini. Apan nakugang ang kalibotan sa medisina sa pag-abot sa AIDS gumikan sa pagkawalay-pagtagad niini. Sa kalit, ang ginaingong makaluwas ug kinabuhi nga pluwido nahimong mamumuno alang sa uban. Usa ka administrador sa usa ka dakong ospital sa Sydney, Australia, miingon sa Pagmata!: “Sa daghang dekada kami nagaabonog usa ka substansiya nga kami wala kaayoy hibangkaagan. Kami wala gani mahibalo sa pipila ka sakit nga anaa niini. Kon unsa pay anaa sa among ginaabono, kami wala gihapon mahibalo tungod kay kami dili makasulay ug usa ka butang nga kami wala gayoy nahibaloan.”

Ang ilabinang makasubong kaso nalangkit sa paggamit ug hormone sa pagpatubo sa pagtambal sa mga babayeng apuli. Nangitag mas dakong katumanan sa kinabuhi pinaagi sa pagbaton ug anak, nakita niining mga babayhana kining tambala ingong panalangin. Sa milabay ang mga tuig, ang uban kanila misteryosong nangamatay sa makatata sa utok nga Creutzfeldt-Jakob disease (CJD). Ang mga bata nga gitambalan alang sa hinayng pagtubo sa mao gihapong hormone nagsugod sa pagkamatay. Nadiskobrehan sa mga tigdukiduki nga ang mga siyentipiko nakakuhag hormone gikan sa mga pituitary gland sa mga tawong patay. Ang uban sa mga patayng lawas dayag nga adunay virus nga CJD, ug ang mga hugpong sa hormone natakboyan sa impeksiyon. Mas makasubo pang hitabo mao nga ang uban sa mga babaye nga gitambalan sa hormone nanghatag ug dugo una pa migawas ang mga simtoma sa CJD. Adunay mga kahadlok nga ang virus tingali anaa na karon sa mga abiyo sa dugo, tungod kay walay posibleng paagi sa pag-eksamin niini.

Ang tanang siyensiya aduna gayoy risgo. Nan, dili ikahibulong nga, sumala sa giingon sa librong The Unnatural Nature of Science, ang siyensiya “gilantaw nga sagol pagdayeg ug kahadlok, paglaom ug kawalay-paglaom, gilantaw ingong tuboran sa daghang kasakitan sa modernong industriyal nga katilingban ug ingong tuboran diin ang mga tambal niining mga sakita moabot.”

Apan sa unsang paagi makunhoran nato ang risgo diha sa atong kaugalingon? Sa unsang paagi mahuptan nato ang timbang nga hunahuna sa siyensiya? Ang mosunod nga artikulo makatabang.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 6]

Usa ka tinugyanan sa pamunoan miingon nga walay katalagman sa radyasyon ang mahitabo

[Blurb sa panid 7]

Ang Maralinga nga maoy gisulayan nga lugar nahugawan sa radyasyon

[Blurb sa panid 8]

“Dili responsibilidad sa siyentipiko ang paghukom kon kaha angay gamiton ang bomba idrohena.”—Robert Oppenheimer, atomikong siyentipiko

[Hulagway sa panid 9]

“Tungod sa makatugawng kasinatian kita nakakat-on nga ang makataronganong panghunahuna dili igo sa pagsulbad sa mga problema sa atong sosyal nga kinabuhi.”—Albert Einstein, pisiko

[Credit Line]

Letrato sa U.S. National Archives

[Picture Credit Line sa panid 5]

Hulton-Deutsch Collection/Corbis

[Picture Credit Line sa panid 8, 9]

Letrato sa USAF