Ang Misteryo sa mga “Dolmen”—Ngano, Kanus-a, ug sa Unsang Paagi?
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NETHERLANDS
‘UNSA may dolmen?’ ikaw tingali mangutana. Usa kini ka kanhiayng dapit nga gilangkoban sa duha o kapin pang bug-at nagtindog nga mga bato nga may kalokalo nga bato, nga sagad napormag usa ka lawak, nga kasagarang gigamit ingon nga lubnganan. Kini ilabinang makaplagan sa kasadpan, amihanan, ug habagatang Uropa.
Sa Olandes nga probinsiya sa Drenthe, ang mga dolmen kasagarang nahimutang sa madanihon, maanindot nga mga dapit. Ang iladong pintor nga si Vincent van Gogh nagsulat sa usa sa iyang mga sulat: ‘Ang Drenthe maanindot kaayo nga maayo pa lamang unta kon wala ako makakita niini kon dili ako magpabilin dinhi sa walay kataposan.’ Ang mga mahigugmaon sa kinaiyahan maingon man kadtong maikagon sa arkeolohiya matagbaw gayod sa ilang mga pagdahom sa dihang sila moduaw sa mga dolmen sa Drenthe.
Apan nganong makapaikag man kanato ang karaang mga koleksiyon sa mga bato? Usa ka tubag maoy kamaukiton. Nganong ang karaang mga tawo naglisodlisod man pag-ayo sa paghakot ug pagporma ug pagsakwat niining bug-at kaayong mga bato? Ang pipila ka bato nagtimbang ug tonetonelada. Ug niadtong mga panahona, wala silay modernong mga crane sa pagpangsakwat! Busa, unsay atong makaplagan bahin sa mga dolmen?
“Megalithic” nga mga Monyumento
Ang mga dolmen giklasipikar ingong megalithic nga mga monyumento (“megalith,” gikan sa Grego, nagkahulogang “dakong bato”). Tingali nasinati ka sa mga menhir sa Pransiya, ginganlag ingon niana gikan sa usa ka Breton nga pulong nga nagkahulogang “taas nga bato.” Ang Balearic nga isla sa Minorca adunay mga megalith nga nailhan ingong mga taula (mga lamesa), nga gilangkoban sa usa ka bug-at nga papan nga bato nga gipahigda sa nagtindog nga bato, busa naporma ang usa ka dako nga T.
Padayong naikag ang mga tawo sa Stonehenge, sa Inglaterra, usa ka sirkulo sa dagko kaayong mga bato, ang pipila nagtimbang hangtod sa 50 ka tonelada. Mga 80 ka asul nga batong mga haligi ang gipanghakot kapin sa 380 kilometros gikan sa Preseli Mountains sa Wales. Sumala sa libro sa National Geographic Society nga Mysteries of Mankind—Earth’s Unexplained Landmarks, “ang mga eskolar nanaghap nga ang monyumento [Stonehenge] . . . maoy usa ka templo nga tingali nagbanaag sa dumalayon, nagaliyok nga kalihokan sa adlaw, bulan, ug mga bituon latas sa kalangitan, ug wala nay lain.”
Ang dolmen karong adlawa maoy gambalay lamang sa usa ka monyumento sa lubnganan, sanglit ang higanteng mga bato kanhi dili makita ilalom sa usa ka bungdo sa balas o yuta. Ang mga kaplag nagbutyag nga ang dolmen maoy usa ka lubnganan sa komunidad. Ang ubang ebidensiya nagpakita nga kapin sa usa ka gatos ka tawo ang gilubong sa usa ka partikular nga dolmen—kini nahisamag usa ka sementeryo!
Sa Netherlands, 53 ka dolmen ang napreserbar hangtod karon; 52 niini nahimutang sa probinsiya sa Drenthe. Makapahibulong, wala kini ipahimutang nga wala sa plano, apan ang kadaghanan gilaray sa sidlakan-kasadpan, nga ang entrada anaa sa habagatan, lagmit may kalabotan sa popanahong mga posisyon sa adlaw. Ang karaang mga tigtukod naggamit ug nagbarog nga nagsanggang mga bato ug dagkong kalokalo nga mga bato, samtang ang mga lungag tali sa mga bato gisirad-ag mga piraso sa bato. Ang salog binakbakan ug bato. Ang kinadak-ang dolmen sa Netherlands, duol sa balangay sa Borger, maoy 22 metros ang gitas-on ug sa gihapon gilangkoban sa 47 ka bato. Usa sa mga kalokalo nga bato maoy mga tulo ka metros ang gitas-on ug nagtimbang ug 20 ka tonelada! Kining tanan nagpatunghag daghang pangutana.
Kanus-a Kini Gitukod? Pinaagi ni Kinsa, sa Unsang Paagi, ug Ngano?
Ang mga tubag sa maong mga pangutana hanap kaayo sanglit walay nasulat nga kasaysayan gikan sa Uropa sa maong panahon. Busa, haom lamang nga tawgon ang mga dolmen ingong misteryosong mga monyumento. Busa, unsay nasayran bahin niini? Labing menos, unsang mga pangangkon ang gihimo?
Sa 1660, si “Reverendo” Picardt, sa gamayng siyudad sa Coevorden, sa Drenthe, mihinapos nga kini gitukod sa mga higante. Sa kapulihay, ang lokal nga mga awtoridad nagpakitag kaikag niining mga lubnganana. Sanglit ang mga bato gigamit aron sa pagpalig-on sa mga kanal maingon man sa pagtukod ug mga simbahan ug mga pinuy-anan, ang Drenthe Landscape Administration nagpasar ug balaod niadtong Hulyo 21, 1734, nga nanalipod sa mga dolmen.
Sa 1912 lamang nga ang daghang dolmen bug-os nga gisusi sa mga eksperto. Ang mga potsherd (mga tipaka sa kulon), mga himan (santik nga mga ulo sa atsa, mga sima sa pana), ug mga dayandayan, sama sa dalag-brawon nga mga kulentas, nakaplagan diha sa mga dolmen apan pipila lamang ka kalabera ang nagpabilin, sanglit kini di-maayong pagkapreserbar diha sa balasong yuta. Usahay, ang mga tipaka sa kulon nga ingon ka daghan sa 600 ka sudlanan nakaplagan. Ingnon ta nga duha o tulo ka sudlanan sa pagkaon ang gitagana sa matag usa ka patay, lagmit daghan kaayong tawo ang gilubong sa pipila ka lubnganan.
Ang mga siyentipiko miangkon nga ang mga dolmen gitukod ginamit ang nangatipak nga bloke sa mga bato gikan sa Scandinavia, nga gibanlas sa mga dagkong bukid sa yelo sa kanhiayng panahon sa yelo. Gikaingon nga ang mga magtutukod maoy mga mag-uuma nga ginganlag “Funnel Beaker” nga kultura, nga ginganlag ingon niana tungod sa kinaiyanhong pormag-imbudong mga imnanan nga nakaplagan.
Usa ka teoriya bahin sa paagi sa pagtukod nag-ingon: “Ang bug-at nga mga bato lagmit gipahiluna diha sa mga karetong kahoy ug gibira sa tabang sa panit nga mga koriya. Aron ikapasaka ang kalokalo nga mga bato, ang pasak-anan nga balas ug kulonon lagmit gitukod.” Apan walay usa ang nakaseguro gayod kon giunsa kini paghimo. Nganong ang mga patay wala lamang ilubong sa naandang paagi? Unsay pagtuo sa mga magtutukod bahin sa kinabuhi human sa kamatayon? Nganong ang mga ginama gibiyaan man diha sa mga lubnganan? Ang mga tigdukiduki managna lamang sa mga tubag. Sanglit ang mga dolmen gitukod dugay na kanhi, dili posible ang pagsultig tukma kon kanus-a, pinaagi ni kinsa, kon ngano, ug sa unsang paagi.
Sa tukmang panahon sa Diyos, sa dihang ang mga patay banhawon na, kadtong mamalik hayan motubag sa pipila niining mga pangutanaha. (Juan 5:28; Buhat 24:15) Unya ang mga magtutukod sa dolmen, sa kataposan, magbutyag kon kanus-a sila nabuhi, kon kinsa sila, kon nganong ilang gitukod ang ilang makapahibulong nga mga monyumento, ug kon giunsa nila pagbuhat kadto.
[Hulagway sa panid 25]
Usa ka taula sa Minorca, Espanya
[Hulagway sa panid 25]
Dolmen duol sa Havelte, Netherlands
[Mga hulagway sa panid 26, 27]
Stonehenge, Britanya
Ubos: Ang Dakong Dolmen, duol sa Borger, Netherlands
[Hulagway sa panid 26]
Gitukod pag-usab nga dolmen duol sa balangay sa Schoonoord, Netherlands, nga nagpakita sa bundong yuta ug sa nanagdayag nga mga bato
[Hulagway sa panid 27]
Taas nga lubnganan sa Emmen (Schimmeres), Netherlands