Panlami—Gasa sa Usa ka Mahigugmaong Maglalalang

“SA NATAD sa [lima ka] sentido,” nag-ingon si Linda Bartoshuk, nangunang tigdukiduki bahin sa panlami, “ang panlami maoy kinalabwan.” Ang pagtilaw maoy kahimut-anang kasinatian nga manalipod kanato pinaagi sa pagtabang kanato sa pag-ila kon unsay makaayo gikan sa makadaot.

Ang katalagsaon sa panlami makapaarang nato sa pagtagamtam sa katam-is sa bag-ong pupo nga kahil, sa presko nga kabugnaw sa mint nga sorbetes, sa makapalagsik nga kapait sa usa ka tasang kape sa buntag, sa lamiang panimpla sa sekretong salsa sa usa ka kosinero. Ang lami puwersado kaayo nga ang mga hiyas sa personalidad gilangkit niana.

Tingali nakaila ka ug pipila ka tawo nga tam-is mopahiyom. Sa laing bahin, ikaw makaingon nga ang usa ka tawo aslom ug panagway. Ang usa ka tawo nga naghambin ug kayugot ngadto sa lain tingali ikaingong may kapaitan. Ang Bibliya, pananglitan, naghisgot ug “mga lalaking may kapaitan sa kalag,” ug kini usab nagtumong sa “pait nga sinultihan.”​—Maghuhukom 18:25; Salmo 64:3; 2 Samuel 17:8.

Panlami ug Kasaysayan sa Kalibotan

Ang panlami maoy usa ka dakong hinungdan sa mga panaw sa pangdiskobre sa ika-15 ug ika-16 nga siglo. Halos 500 ka tuig kanhi, si Vasco da Gama milawig libot sa tumoy sa Aprika ngadto sa India ug balik sa Portugal, nga mibalik uban ang kargamento sa mga panakot. Sa misunod nga tulo ka siglo, ang mga nasod sa Uropa nagkabingkil, sa dihang ang Espanya, Gran Britanya, Olandia, Portugal, ug Pransiya nagtigiay sa pagkontrolar sa mga tinubdan sa panakot.

‘Ngano,’ ikaw tingali mahibulong, ‘nga ang mga nasod makig-away ug magpakamatay tungod sa mga panakot?’ Aron tagbawon ang panlami! Oo, ingon niana ka kusganon ang pagkagusto sa mga taga-Uropa sa mga panakot. Hangtod karong panahona ang modernong industriya, komersiyo, ug siyensiya tanan nagtagana sa gitinguhang lami.

Unsa ba gayod ang panlami? Ug sa unsang paagi kini naglihok duyog sa atong ubang mga sentido?

Ang Papel sa Dila

Ang pangunang organo sa atong sentido sa panlami mao ang dila. Kadaghanan sa atong mga tisyu sa panlami nahimutang diha, bisan tuod ang uban makaplagan sa ubang mga bahin sa baba ug sa tutonlan. Tan-awag maayo ang imong dila diha sa salamin. Matikdi ang daghang gagmayng tuybo nga naghimo sa imong dila nga hunolhunol. Gitawag kinig papillae. Ang gagmayng mga tisyu sa panlami nagtapok sa sulod sa papillae diha sa ibabaw sa dila. “Ang matag usa ka tisyu naundan ug 100 o kapin pa nga mga selula sa panlami,” nag-ingon ang magasin nga Science, “diin, kon matandog, magpalihok sa usa ka selula sa nerbiyos nga magdalag signal ngadto sa utok.”

Ang gidaghanon sa mga tisyu sa panlami tingali magkalahi pag-ayo sa matag tawo ug busa makaapekto sa panlami. Ang dila sa tawo mahimong adunay ingon ka daghan sa 10,000 ka tisyu sa panlami o ingon ka diyutay sa 500. Si Inglis Miller, nga nagtuon sa anatomiya sa mga tisyu sa panlami, miingon: “Ang mga tawong mas daghag tisyu sa panlami mas daghan ug malamian; ang mga tawong diyutayg tisyu sa panlami diyutay ug panlami.”

Kon sa Unsang Paagi ang Panlami Nag-obra

Komplikado kaayong sentido ang panlami. Sa tinuoray, kini maoy butang sa kemistriya. Ang natunawng kemikal nga mga sangkap gikan sa pagkaon diha sa atong baba magpalihok sa mga tigdawat sa lami nga molugwa diha sa mga buhobuho sa atong dila. Ang tigdawat nga mga selula mosanong ug magpalihok sa mga selula sa nerbiyos (mga neuron) aron sa pagpadalag mga signal gikan sa tisyu sa panlami ngadto sa utok.

Kahibulongan, ang usa ka tisyu sa panlami makapalihok ug daghang nagkalainlaing neuron, ug ang usa ka neuron mahimong makadawat ug mga mensahe gikan sa daghang tisyu sa panlami. Walay usang nakasabot pag-ayo kon giunsa sa mga tigdawat sa lami ug sa komplikadong sistema niini sa pagpinig niining tanan. Ang The Encyclopedia Americana nag-ingon: “Ang mga gibating kalami nga naila diha sa utok tin-aw nga maoy resulta sa komplikadong kodigo sa elektrikal nga mga impulso nga gipadala pinaagi sa tigdawat nga mga selula.”

Ang ubang mga sentido nalangkit usab sa pagbati nga atong giila nga panlami. Ang The New Book of Popular Science miingon: “Usahay dili mahibaloan sa usa kon siya nagtilaw o nagpanimahog usa ka substansiya.” Pananglitan, molabay tingali kitag usa ka panaderia ug makapanimaho sa kahumot sa bag-ong linutong tinapay. Ang atong baba mosugod paglaway. Ug dayon kon kita mosulod sa tindahan ug makita ang tinapay ug tingali mohikap sa ibabawng bahin niini, ang atong mga sentido labi pang lamian. Gusto natong moingkib niana!

Busa, unsa kining sentido sa panlami? Ang magasin nga Omni nagsaysay: “Ang gihubit nga panlami sa way-kabangkaagang tawo sa tinuoray mao ang nagkalambigit nga daghang pagbati: baho, lami, hikap, grano, tan-aw, alisngaw sa kemikal (ang kahalang sa sili, ang kabugnaw sa mint), ug temperatura.”

Sa laing bahin, ingon sa pagpadayon sa artikulo, “ang panlami . . . yano lamang. Atong maila ang upat (ug upat lamang) ka matang sa panlami: tam-is, parat, aslom, ug pait.” Bisan tuod popular ang pagbahinbahin sa dila sumala sa pagkasensitibo sa lami, gituohan karon nga ang usa ka tisyu sa panlami bisan diin diha sa dila makailag daghan o tanan niining upat ka matang sa lami.

Apan, adunay daghang wala hisayri bahin sa kemistriya sa panlami. Pananglitan, wala masabti kon nganong ang pagdugang ug pipila ka tulo sa aslom nga duga sa lemonsito makadugang sa kaparat sa pagkaon. Ug makapainteres nga ang mga matang sa lami nga tam-is, aslom, ug parat magpalihok ug elektrikal nga mga signal diha sa mga selula sa panlami, apan ang pait dayag nga magpahinabo niining mga selulaha sa pagpatunghag kemikal nga mensahe.

Pag-ugmad sa Panlami

Lagmit, gilamian ka na sa mga pagkaon nga dili nimo gusto sa sinugdan. Tingali tinuod kini sa mga pagkaon sama sa mga olibo, asulon nga keso, mga singkamas, halang nga mga panakot, ug mga pait nga pagkaon. Gikan pa kanhi ang “pait nga mga dahon,” sama sa endive ug chicory, nakadugang sa kalami sa mga pagkaon ug mga ensalada. Apan ang imong panlami kinahanglang maanad aron ganahan sa kapait.​—Exodo 12:8.

Ang mga pagtuon nagsugyot nga ang pag-ugmad sa panlami alang sa usa ka pagkaon may dakong kalabotan sa mga kahimtang nga niana imong nasinati ang pagkaon. Pananglitan, usa ka babaye wala pa gayod makatilaw ug bologna. Bisan ang pagtan-aw ug pagpanimaho niana makaluod kaniya tungod kay giayran usab sa iyang inahan ang bologna. Apan usa ka adlaw niana sa dihang nag-edad na siyag lapas ug 20 anyos, kining bayhana gigutom pag-ayo ug walay nakitang makaon gawas sa bologna. Busa mikaon siyag diyutay ug natingala nga nakaangay kaayo siya sa lami!

Busa, kon buot nimong lamian ka sa usa ka bag-ong pagkaon, sulayi kini dihang tinuod ka gayong gigutom. Ug kon ikaw usa ka ginikanan, hinumdomi nga ang imong pagsanong sa pila ka pagkaon, ingon man ang mga kahimtang nga niana imong gipailaila kini, makaapekto sa imong mga anak. Pagmugna ug nindot nga palibot sa dihang magpailailag bag-ong mga pagkaon. Ilangkit ang imong anak. Usa ka magsusulat misugyot:

“Panahon sa pagdigamo pasudla ang imong masuso o bata diha sa kosina diha sa kuna o lingkoranan. Makita niya ug masimhot ang mga pagkaon sa pamilya diha sa malipayon, haruhayng palibot​—ug makakat-on bahin niana bisan una pa siya may igong edad sa pagkaon niana. Pipila ka bulan sa ulahi katunolan mo siyag ginagmay sa imong gidigamo, hilaw o malasado.”

Siya midugang: “Nagkinahanglan kinig abanteng pagplano ug ekstrang panahon, apan alang sa okasyonal nga pagkaon pangitag yanong mga paagi nga ang imong bata makatabang kanimo sa pagluto sa usa ka bag-o o dili-gustong potahe. Patilawa siya samtang nagdigamo. Ang imong katabang malipay ug gutmon sa dihang siya motilaw​—maayong mga kahimtang sa malamposong pagpailaila sa pagkaon.”

Sa Dihang Magkamenos ang Panlami

Ikasubo, ang sentido sa panlami magkamenos duyog sa edad, ingon sa gipakita sa tigulang nga higala ni Haring David nga si Barzillai dihang siya miingon: “Kawaloan ka tuig na ako karon. . . . Lamian pa ba ang imong alagad sa akong gikaon ug sa akong giinom?” (2 Samuel 19:35) Ang ubang mga hinungdan usab tingali nalangkit sa nagkamenos nga sentido sa panlami o sa pagkahanaw pa niana.

Ang suliran tingali maoy resulta sa pagkasamad sa ulo, usa ka alerdyi, impeksiyon, medikal nga mga droga, pagkaladlad sa makahilong mga kemikal, o bisan yanong sip-on. Ang dakong kaguol niadtong dili makapanimaho ug walay panlami gipakita sa makapatandog nga paagi sa usa nga nawad-an niana. Siya misulat: “Ato lamang gibalewala ang kahumot sa kape ug ang katam-is sa mga kahil nga sa dihang kita mawad-an ning mga sentidoha, maora ba ug halos nalimtan na nato kon unsaon pagginhawa.”

Ang gikaingong hinanduraw nga panlami maoy usa ka lisod nga sakit diin ang usa ka tawo kanunayng makalami sa usa ka butang nga wala diha. Ang pasyente sa kanser nga gipailalom sa chemotherapy usahay makasinatig nausab nga mga sentido sa panlami ug pagpanimaho.

Usa ka Hinatag-Diyos nga Panalangin

Usa gayod ka kalipay dihang hait ang atong panlami! Daghang edaran mahimuot sa paghandom sa mga lami nga ilang gitagamtam sa panahon sa pagkabatan-on​—sa hinog nga mga prutas nga gipupo gikan sa punoan o sa espesyal pagkaandam nga mga potahe. Nga ang atong Maglalalang naninguhang kita makapahimulos sa maong kahimut-anang mga lami makita diha sa iyang saad bahin sa usa ka bangkete “sa matambok nga mga pagkaon nga puno sa utok” sa iyang matarong bag-ong kalibotan, sa dihang ang pag-antos, pagkatigulang, ug kamatayon mahanaw na.​—Isaias 25:6-9; Job 33:25; Pinadayag 21:3, 4.

Ang panlami sa pagkatinuod dugang nga makapatugob sa atong mga kinabuhi. Kon wala kana, ang pagkaon mahimong ingon ka laay sa pagpatubil ug sakyanan. Sa pagkatinuod, kini maoy usa ka panalangin gikan sa maalamon-sa-tanan ug mahigugmaong Maglalalang!

[Hulagway sa panid 24]

Tudloi ang imong anak nga lamian sa sustansiyadong mga pagkaon