Brasília—Bag-o, Linain, ug Kusog nga Nagauswag

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Brazil

UNSANG dapita sa kalibotan nga makatelepono ka sa nagdisenyo sa orihinal nga mga plano alang sa kaulohang siyudad sa imong nasod? Asa ka makahimamat sa arkitekto nga nagdisenyo ug nagdumala sa pagtukod sa unang mga tinukod sa gobyerno sa kaulohan? Ug asa ka makalatas sa kaulohan ug makaseguro nga si bisan kinsa nga imong makita nga kapin sa 40 anyos wala matawo diha? Sa Brasília, ang kaulohan sa Brazil​—usa ka bag-o, talagsaon nga siyudad nga takos sa dulot nga pagsusi.a

Dugay nga Pasiuna

Dangtag usa ka oras ug tunga ang paglupad gikan sa São Paulo ngadto sa Brasília. Ang komportableng mga bus makaabot didto sa mga 12 ka oras. Mipili ako sa biyahe sa bus. Naghatag kini kanako ug dakong panahon sa pagbasa bahin sa kasaysayan sa siyudad.

Sukad sa panahon sa unang organisadong rebelyon batok sa pagmando sa Portuges sa kataposan sa ika-18ng siglo, may tinguha nga magtukod ug usa ka bag-ong kaulohan sa Brazil. Wala madugay human maindependente ang Brazil sa 1822, ang Brazilianong estadista nga si José Bonifácio de Andrada e Silva misugyot nga nganlan kining umaabot nga kaulohan ug Brasília, usa ka ngalan nga gigamit na sa ika-17ng-siglong mga tighimog mapa sa pagngalan sa tibuok nasod.

Sa 1891, ang bag-ong konstitusyon sa nasod nagbaod nga 14,000 ka kilometro kuwadrado sa mga kalibonan diha sa Central Highland Plain ang kinahanglang butangag mohon. Didto, mga 1,000 kilometros gikan sa baybayon, ang bag-ong kaulohan pagatukoron. Ang mga politiko nangatarongan nga ang pagbalhin sa kaulohan ngadto sa ilaya gikan sa Rio de Janeiro mag-aghat sa kaugmaran sa dakong ilaya sa nasod. Bisan pa niana, laing 50 ka tuig ang milabay nga walay gihimong aksiyon. Sa kataposan, sa 1955, ang dugay nga pasiuna sa Brasília natapos, ug ang tugob-sa-aksiyon nga unang anib hapit nang mosugod.

Usa ka Indigay ug Usa ka Plano

Nianang tuiga, ang kandidato sa pagkapresidente nga si Juscelino Kubitschek misaad nga kon siya mapili, ang bag-ong kaulohan molungtad una pa matapos ang iyang lima-ka-tuig nga paglingkod ingong presidente. Sa Abril 1956, si Kubitschek napili.

Pipila ka bulan una pa niana, ang gobyerno nag-anunsiyo ug usa ka indigay: Gidapit ang mga arkitekto, inhenyero, ug mga tigplano sa siyudad sa Brazil sa pagdisenyog usa ka plano alang sa bag-ong kaulohan. Sulod sa pipila ka bulan, 26 ka kandidato ang nagpadala sa ilang bersiyon sa mithianong kaulohan. Sa Marso 1957, ang internasyonal nga hurado nag-anunsiyo sa mananaog: ang tigplano sa siyudad nga si Lúcio Costa.

Dili sama sa gisalmot sa ubang mga kandidato, ang kang Costa gilangkoban sa diyutayng mga dibuho ug pipila ka panid sa sinulat nga pinakatay​—ang tibuok siyudad diha sa brawon nga envelope! Nangayo siyag pasaylo sa hurado tungod sa diyutay rang dibuho apan midugang: “Kon dili kini angayan, nan sayon ra kining ilabay, ug wala nako mausik ang ako o ang panahon sa uban.” Apan, ang hurado nakaangay sa iyang plano ug gihukman kana nga “klaro, laktod ug yano kaayo.” Unsay gisugyot sa iyang plano, ug sa unsang paagi nahimo kining konkretong siyudad?

Usa ka “Ayroplano” Diha sa Abog

Ang usa ka maayong paagi sa pagsusi mao ang pagduaw sa Museu Vivo da Memória Candanga (Live Museum of Candango Memory). Sanglit ang museyo nahimutang sa nagsilbing unang ospital sa kaulohan, kining maong tinukod literal nga nahimong duyan sa Brasília. Ang unang mga bata nga natawo sa Brasília 40 ka tuig kanhi nagsugod sa ilang kinabuhi dinhi mismo. Apan, karong adlawa ang kanhing ospital nagbutyag sa kasaysayan sa sinugdanan ug unang mga yugto sa Brasília. Kini maoy usa ka sugilanon, matod sa usa ka pasundayag sa museyo, sa “Abog, Lona ug Semento.”

Si Laureti Machado, usa ka membro sa kawani sa museyo, unang nagsuroy kanako agi sa yugto sa “abog.” Mihunong siya atubangan sa usa ka hulagway, nga gikuha sa 1957, sa duha ka dili sementadong dalan nga milatas sa usa ka kalibonan, nga napormag kinasang-ang dalan diha sa hilit ug walay molupyo nga dapit. “Kining letratoha,” siya miingon, “naghulagway sa unang lakang sa pagtukod sa siyudad.” Dayon, samtang nagtan-aw sa mga dibuho ni Costa, nakita namo kon sa unsang paagi ang espesyalista sa pagplano sa siyudad nagpaliko sa usa niadtong mga dalana mao nga sa dihang ang mga trabahador, nga gitawag ug mga candango,b sa ulahi naghimo niining karsadaha nga samag arko diha sa kalibonan, ang porma sa usa ka ayroplano migula gikan sa abog.

Kanang talagsaong porma nagpabilin nga maoy disenyo sa Brasília: Usa ka ayroplano nga ang kabina sa piloto niini nagpunting sa sidlakan ug ang nag-arkong mga pako niini nagbukhad paingon sa amihanan ug habagatan. Ang mga tinukod nga nahimutangan sa tulo ka sanga sa gobyerno nag-okupar sa kabina sa piloto, ang distrito sa pamatigayon naglangkob sa lawas, ug ang mga puy-anan nagporma sa mga pako.

Gikan sa Lona Ngadto sa Semento

Ang mga bahin sa museyo nga “lona” ug “semento” nag-asoy kon sa unsang paagi ang mga trabahador sa tibuok Brazil nagbaligya sa ilang mga kabtangan aron makabiyahe ngadto sa dapit nga tukoran. ‘Ang akong amahan mipalit ug trak, nagpasakay diha niana sa among tibuok nga pamilya​—kapin sa 20 ka tawo​—ug mibiyahe ug 19 ka adlaw aron makaabot dinhi,’ nahinumdom ang usa ka trabahador nga miabot sa Agosto 1957. Ang uban nagbiyahe pinaagig bus o karomata nga giguyod sa baka o nangangkas. Tanantanan, 60,000 ka trabahador ang nangabot.

Kining panon sa mga magtutukod, nga nagpuyo sa lona nga mga tolda, gikinahanglan pag-ayo tungod kay ang petsa sa inagurasyon sa siyudad gitakda sa Abril 21, 1960. Nagpasabot kana nga ang mga inhenyero, teknisyan, ug mga magtutukod kinahanglang makapatungha ug kaulohang siyudad sulod sa 1,000 ka adlaw​—usa ka dakong tahas! Bisan pa niana, sa dihang miabot na ang adlaw sa inagurasyon, nahuman sa mga trabahador ang proyekto sa wala pa ang gitakdang petsa. Ang kinabag-ohang kaulohan sa kalibotan mitungha gikan sa abog sa kalibonan.

Una ug Bugtong

Ang pagdayeg alang sa siyudad ug sa mga magtutukod niini buhi pa gihapon diha sa buhatan sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO) sa Brasília. “Walay laing pananglitan sa plano sa usa ka siyudad nga bug-os nga nasunod sama sa plano ni Costa,” giingnan ako sa kultural nga luyoluyo sa embahador sa UNESCO nga si Dr. Briane E. Bicca. “Mao kanay usa ka katarongan kon nganong ang Brasília mao ang una ug bugtong ika-20ng siglong siyudad sa kalibotan nga anaa sa World Heritage List sa UNESCO.”c

Ang Brasília mao usab ang bugtong siyudad sa maong lista nga gikamulo pa pagtukod. Kini usa ka hagit, matod ni Dr. Bicca. “Unsaon namo pagpatunhay ang orihinal nga plano sa siyudad samtang ang siyudad nagakausab?” Samtang buhi pa, ang arkitektong si Lúcio Costa, bisan tuod kapin na siya sa 90 anyos, nag-atubang gihapon sa maong hagit. Nagbantay siya sa bag-ong mga pagpanukod, nga nagtino nga wala kini makadaot sa iyang disenyo. Pananglitan, sa dihang nahibaloan ni Costa ang mga plano sa pagtukod ug riles sa siyudad sa Brasília, siya miinsistir nga ang mga tren moagi sa ilawom sa yuta.

Maanindot nga Talan-awon

Panahon na sa pagsuroy sa siyudad. Bisan pag miduaw ka sa unang higayon, dili ka kaayo malisdan sa pagsuhito sa siyudad. Dunay duha ka dagkong karsada, ug ang estasyon sa bus sa siyudad nahimutang sa dapit diin nagkuros kining dagkong mga karsada. Ang usa ka dakong karsada naggikan sa kasadpan paingon sa sidlakan (gikan sa ikog sa “ayroplano” ngadto sa kabina sa piloto) ug agi niana makaadto ka sa mga hotel, sinehan, bangko, ug mga tindahan. Ang laing dakong karsada naggikan sa amihanan ngadto sa habagatan (gikan sa tumoy sa usa ka pako ngadto sa lain) ug magdala kanimo ngadto sa mga puy-anan.

Ang kinamaayohang dapit aron makita kon sama sa unsa ang Brasília maoy gikan sa Television Tower, usa ka 224-metros-gitas-on nga tinukod nga nahimutang sa dapit nga samag lawas sa ayroplano sa likod gayod sa mga pako. Pinaagi sa libre nga sakay sa elebetor makaabot ka sa gihabogon nga 75 metros ibabaw sa yuta ug makita nimo ang maanindot nga talan-awon sa sentro sa siyudad, nga gitawag ug Plano Piloto. Samtang sud-ongon nimo ang halapad nga mga lagwerta sa siyudad, nga lapad kaayo ug walay sulod nga ang langit mahimong modapat niana, mahingangha ka sa kadakog lugar sa Brasília. Sa pagkatinuod, ang tigdisenyo sa maanindot nga palibot nga si Roberto Burle-Marx nagplano ug dagko kaayong mga parke ug mga lagwerta sa Brasília nga ang siyudad dunay mas daghang lunhawng mga dapit sa matag molupyo kay sa bisan unsang kaulohan sa kalibotan.

Paingon sa sidlakan makita ang lapad, sagbotong luna nga may mga dalan sa matag kiliran. Ubay sa mga dalan nagbarog ang 17 ka kaamgid nga mga tinukod. Ang matag usa niining pormag-kahon nga mga tinukod maoy nahimutangan sa lainlaing departamento sa gobyerno. Sa tumoy sa kasagbotan nagtindog ang ilhanan sa Brasília: duha ka magkaamgid nga mga simboryo, ang usa nagtindog ug ang usa naghayang, nga nahimutang sa tiilan sa duha ka 28-andanang mga tinukod nga maoy nahimutangan sa Nasodnong Kongreso, ang magbabalaod sa Brazil.

Ang porma sa Nasodnong Kongreso magpahinumdom tingali kanimo ug diyutay sa hedkuwarter sa Hiniusang Kanasoran sa New York​—ug dili kay walay katarongan. Usa sa mga arkitekto nga may bahin sa pagplano sa mga tinukod sa HK mao si Oscar Niemeyer​—ang mao gihapong Brazilianong arkitekto nga nagdisenyo niining Nasodnong Kongreso ug halos sa tanang ubang dagkong mga tinukod sa Brasília. Ang pipila sa iyang kinamaayohang mga disenyo, sama sa Langyawng Ministri (Palacio Itamaraty) ug ang Ministri sa Hustisya (Palacio da Justiça), nagtindog duol sa duha ka habog nga tinukod sa Nasodnong Kongreso.

Kon Nganong Dili Ka Mawala

Hinunoa, ang Brasília labaw pa kay sa usa ka arkitektural nga parke. Kini usab maoy maayong pagkahan-ay nga pinuy-anan sa libolibong katawhan. Samtang nagdrayb kami latas sa puy-anang dapit sa siyudad, si Paulo, usa ka abogado nga nagpuyo sa Brasília, mikomento: “Ang kadaghanang tawo nga mibalhin sa Brasília mag-isip sa kahapsay nga usa ka kahupayan gikan sa kaguliyang sa siyudad nga ilang naandan sa ubang mga siyudad.”

Ang mga molupyo sa Brasília nagpuyo sa mga apartment. Usa ka grupo sa maong mga tinukod nga naglaray palibot sa usa ka lagwerta nagpormag usa ka dakong bloke. Ang mga laray sa dagkong mga bloke milukop sa amihanan ug habagatang mga pako. Dali rang matultolan ang mga adres sa balay. Pananglitan, ang “N-102-L” makaplagan sa amihanang pako sa siyudad, dakong bloke 102, puy-anang tinukod L. Ug kon mahinumdoman nimo nga ang mga numero sa bloke magkataas (gikan sa 102-116) samtang modrayb ka paingon sa tumoy sa mga pako, dili ka gayod masayop.

Aron makab-ot ang kahapsay ug kasuod, ang mga tinukod nga puy-anan wala molapas sa unom ka andana. Nianang paagiha, matod ni Senhor Costa, ang usa ka bata nga nagdula sa lagwerta makadungog sa dihang motawag si mama gikan sa iyang bentana sa apartment: “Manoel, vem cá!” (Manuel, dali ngari!)

Mga Suliran Duyog sa Pag-uswag

Bisan tuod ang Brasília mapasigarbohon ingong usa ka siyudad nga gitukod sumala sa plano, wala malakip sa plano sa siyudad ang mga trabahador nga nagtukod sa Brasília. Gihunahuna nga human sa inagurasyon sa kaulohan, ang mga trabahador mag-empake sa ilang mga kagamitan ug mopauli sa ilang gigikanan. Apan dayag nga dili na gustong mamauli ang mga trabahador ngadto sa usa ka dapit diin walay mga ospital, mga eskuylahan, o trabaho. Mas gusto nilang magpabilin sa Brasília​—apan asa?

Dili sila makaabot sa tag-as-ug-abang nga mga apartment nga ilang gitukod, busa mipuyo sila palibot sa lunhawng dapit sa Brasília diin wala tugti ang mga tawo sa pagtukod ug balay o mga pabrika. Wala madugay, daghang siyudad nga mas dagko pa sa Brasília ang nanungha. Karong adlawa, 400,000 na lang ka tawo ang nagpuyo sa giplanong siyudad, ug daghang apartment ang wala puy-i; apan duolan sa 2 ka milyong molupyo ang nagpuyo sa wala planohang mga lungsod duol sa siyudad. Bisan pa sa tuyo nga managsama ang tanan diha sa plano sa siyudad, ang mga kalainan sa kinitaan naglainlain sa populasyon ngadto sa bulag gayod nga mga siyudad.

Sa baylo, ang wala malantawng daan nga pagdaghan sa populasyon ug mga babag sa hut-ong sa katilingban nagpalambo sa krimen ug sa ubang mga suliran sa katilingban ug sa ekonomiya nga kasagaran diha sa bisan unsang siyudad. Ang bag-ong kaulohan sa Brazil nagaantos sa mga suliran sa pag-uswag. Ang maayong pagkahan-ay nga mga karsada ug bag-ong arkitektura dayag nga dili pa igo sa pag-usab sa mga kasingkasing ug panggawi sa mga tawo.

“Ang Kinapusoran sa Brazil”?

Ang mga paskinan nga naglinya sa haywey sa daplin sa Brasília nagpahinumdom sa mosulod nga mga biyahedor nga sila hapit nang mosulod sa “Kinapusoran sa Brazil.” Ang eslogan tinuod sa pipila ka bahin: Bisan tuod wala mahimutang sa geograpikong sentro sa nasod, ang Brasília nahimutang sa halos parehong gilay-on gikan sa tanang dagkong mga siyudad sa nasod. Apan, komosta ang mas lawom nga kahulogan sa maong eslogan? Ang Brasília ba tinuod nga Brazilianhon sa diwa? Magkalahi ang mga hunahuna. Ang pagduaw lamang niining talagsaong siyudad ang makatubag nianang pangutanaha alang kanimo. Apan, hinumdomi nga kinahanglang dili nimo hukman dayon ang Brasília. Hatagig panahon ang siyudad nga makapadayag sa kaugalingon niini tungod kay, sumala sa giingon sa usa ka molupyo, “Brasília seduz gradualmente.” (Ang Brasília inanayng modani.)

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka sugilanon sa “Abog, Lona ug Semento”

[Credit Line]

Arquivo Público do Distrito Federal

[Hulagway sa panid 15]

Parada sa mga “candango”

[Credit Line]

Arquivo Público do Distrito Federal

[Hulagway sa panid 16, 17]

Maanindot nga talan-awon sa Brasília

1. Mga Ministri

2. Mga tinukod sa buhatan sa kongreso

3. Korte Suprema

4. Plasa sa Tulo ka Gahom

5. Ehekutibong mga buhatan

[Credit Line]

Secretaria de Turismo, Brasília

[Hulagway sa panid 18]

Kampeyon sa lunhawng luna taliwala sa mga kaulohan sa kalibotan