Lake Victoria—Dakong Dagat sa Ilaya sa Aprika

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA KENYA

SA KINAPUSORAN sa Aprika, sa tuig 1858, gitadlas sa nagbinugtong nga Ingles ang sulop ug wala pa mataak nga yuta. Nagbaktas uban sa pipila lamang ka Aprikanong mga kargador ug nag-antos sa sakit, kakapoy, ug pagkawalay-katinoan, iyang giawhag ang iyang mga sakop sa pag-abante. Si John Hanning Speke nagpangita sa lisod makit-ang lugar​—ang tuboran sa Nilo.

Nadasig sa mga sugilanon sa usa ka dakong lanaw sa ilaya nga gitawag sa Arabong mga negosyanteg ulipon ug Ukerewe, gisuotsuot ni Speke ang daw walay kataposang kabagnotan. Sa kataposan, human sa 25 ka adlaw sa pagbaktas, ang gamayng pundok sa mga biyahedor gigantihan sa usa ka matahom kaayong talan-awon. Didto sa ilang atubangan, nga nangawankawan kutob sa makita sa mga mata, ang dako kaayong tab-ang nga dagat sa ilaya. Si Speke sa ulahi nagsulat: “Wala na gayod ako magduhaduha pa nga ang lanaw sa akong tiilan mao ang naghatag ug kinabuhi nianang makaiikag nga suba, ang tuboran niini nahimong ulohan sa daghan kaayong mga pamanabana, ug ang gipangita sa daghan kaayong mga eksplorador.” Iyang ginganlan ang iyang kaplag sa pagpasidungog sa nagmandong rayna sa Inglaterra niadtong higayona​—si Victoria.

Ang Tuboran sa Nilo

Karong adlawa ang lanaw nga nagdala gihapon nianang ngalana gibantog ingong ang ikaduhang-kinadak-ang tab-ang nga lanaw sa kalibotan​—ang Lake Superior lamang, sa Amerika del Norte, ang mas dako. Samag usa ka higanteng salamin nga naggilakgilak sa adlaw diha sa ekwetor, ang patag, samag kristal nga ibabaw sa Lake Victoria adunay luna nga 69,484 kuwadrado kilometros. Gitadlasan sa ekwetor sa amihanang tumoy niini ug anaa tali sa sidlakan ug kasadpang mga bahin sa Great Rift Valley, ang dakong bahin niini nahimutang sa Tanzania ug Uganda ug ang utlanan anaa sa Kenya.

Ang pangunang agianan sa tubig sa lanaw mao ang Kagera River sa Tanzania, nga nagtigom sa mga tubig niini gikan sa kabukiran sa Rwanda. Apan, ang kadaghanang tubig nga nag-agos ngadto sa Victoria maoy gikan sa ulan nga natipon diha sa dako kaayong basyawan sa tubig, nga mokabat ug duolan sa 200,000 kuwadrado kilometros nga sukod sa yuta. Ang bugtong lutsanan sa tubig sa lanaw anaa sa Jinja, sa Uganda. Dinhi ang tubig nagbuhagay paamihanan ug naghatag ug kinabuhi sa White Nile. Bisan tuod ang Lake Victoria dili mao lamang ang bugtong tuboran sa Subang Nilo, kini nagsilbing usa ka dakong pondohanan nga padayong nagpaagay ug tab-ang nga tubig ug naghatag ug kinabuhi hangtod gayod sa Ehipto.

Kinabuhi sa Lanaw

Usa ka naglawig nga sakayan, nga nagkayabkayab ang puting layag niini samag tul-id nga pako sa kabakaba, nagnabigar sa ibabaw sa lanaw. Nadala sa adlaw-adlawng hangin nga mohapak gikan sa yuta sa palibot, ang gamayng sakayan gipadpad ngadto sa kinapusoran sa lanaw. Sa pagkaudto ang hangin nausab ug gidala kinig balik sa gigikanan niini. Kining maong rutina pabalikbalik sa libolibo na ka tuig sa mga mangingisda sa lanaw.

Ang mga baryo ug mga sityo, uban sa brawon nga pawod nga mga atop niini, naglibot diha sa kadaplinan sa katubigan sa Victoria. Alang sa mga baryo nga nagpuyo duol sa Nilo, ang isda maoy pangunang pagkaon, ug nagsalig sila sa lanaw nga motagana sa ilang adlaw-adlawng panginahanglan. Ang adlaw sa mangingisda magsugod sa dili pa mosilang ang adlaw. Limasag tubig sa mga lalaki ang ilang buslotong mga sakayan ug dayon molawig paingon sa gabonon nga tubig. Dungan nga mag-awit, sila mamugsay palawod ug magbuklad sa ilang gision nga mga layag. Ang kababayen-an magtan-aw gikan sa baybay samtang anam-anam mawala ang gagmayng mga sakayan latas sa kapunawpunawan. Sa dili magdugay sila manglakaw, kay daghan pa kaayong akatahon nga trabaho.

Samtang ang kabataan nagtampisaw ug nagdula diha sa mabaw nga tubig, ang kababayen-an nanglaba sa mga bulingon ug nagkalos ug tubig nga mainom diha sa lanaw. Sa kataposan, ang ilang trabaho diha sa daplin sa tubig nahuman. Naglukdo ug mga tadyaw sa tubig nga maayo kaayong pagkatimbang diha sa ilang mga ulo, mga masuso nga gibangan diha sa ilang mga bukobuko, ug ang duha ka kamot nagdalag mga bukag sa limpiyong mga linabhan, ang mga babaye hinayhinayng namauli paingon sa ilang balay. Didto, sila mag-atiman ug gagmayng kamaisan ug balatongan, mangahoy, ug mang-ayo sa ilang mga balayng gama sa yuta ug bulitag mikskla nga hugaw sa baka ug abo. Layolayo sa baybay, ang mga babaye hanas nga naghabol sa mga lanot sa tanom nga magay aron himoong lig-ong pisi ug nindot nga mga bukag. Madungog ang tinagsip sa atsa samtang nagbangag ang pipila ka lalaki sa dakong troso aron himoong sakayan.

Samtang ang adlaw nagkasalop na, ang mga mata sa kababayen-an nagtutok na usab sa dakong dagat nga tab-ang. Ang mga tumoy sa puting mga layag diha sa kapunawpunawan maoy timaan sa pagpamauli sa kalalakin-an. Sila nagtan-aw sa dakong kahinam, maikagon kaayong makakita sa ilang mga bana ug sa isda nga ilang madala.

Sa kadaplinan sa lanaw ug sa mga isla, kining gagmayng mga komunidad nagpakadawat ug mga bisita nga nagdala sa mensahe sa pakigdait. Nagbaktas man ug nanakayan, ang matag baryo ug sityo aboton. Ang mga tawo mapainubsanon ug maikagong mamati. Sila gusto kaayong mobasa sa literatura sa Bibliya nga gipatik sa ilang kaugalingong pinulongan sa Nilo ug Bantu.

Ihalas nga Kinabuhi Diha sa Tubig

Ang Lake Victoria adunay kapin sa 400 ka matang sa isda, ang uban niini dili makita bisan asa sa kalibotan. Ang labing komon mao ang mga matang nga gitawag ug cichlid. Kining mabulokong gagmayng isda adunay mahubitong mga ngalan, sama sa flameback, pink flush, ug Kisumu frogmouth. Ang ubang cichlid adunay talagsaong paagi sa pagpanalipod sa ilang mga anak. Kon may kapeligrohan, bukhog maayo sa ginikanang isda ang baba niini ug ang gagmayng mga anak niini magdalidali sa pagsulod sa proteksiyon sa bukas nga lungag. Inigkawala na sa kapeligrohan, ibuga niya sila pag-usab, ug mobalik sila sa ilang normal nga kalihokan.

Ang Lake Victoria maoy pinuy-anan sa maanindot ug nagkalainlaing mga langgam sa tubig. Ang gimao, mga cormorant, ug mga silisili mosalom ilalom sa tubig ug hanas nga mamana ug isda pinaagi sa ilang hait nga mga sungo. Ang mga crane, dugwak, madremadre, ug mga spoonbill mag-ubog sa mabawng katubigan, nga dili-maglihok nga nagbikang ug gamay, nga mapailobong maghulat sa usa ka walay kalibotang isda nga molangoy sa duol. Sa ibabaw, ang mga panon sa mga pelican manglupad samag dagkog-tiyan nga mga glider. Kon grupong manglangoy, ilang libotan ang duot sa mga isda ug dayon kandoson kini sa ilang dagko samag bukag nga mga sungo. Ang hawod sa kahanginan mao ang manaol, nga may kusgang mga pako. Manukad sa paglupad gikan sa sanga sa kahoy nga taas kaayo ibabaw sa tubig, mosakdop kini sa kusog nga pinadailos nga paglupad, ang hangin maghagiyos diha sa tuskig nga mga pako niini, ug haniteng managit ug isda gikan sa ibabaw sa lanaw. Ang hayag ug kolor nga mga weaverbird naglumlom sa bagang kalibonan sa mga tangbo nga papiro nga naglibot sa lanaw, ug ang mamingawong panawag sa kalaw madungog layolayo sa baybay didto sa kalasangan sa akasya.

Sa mga oras sa buntag ug hapon, ang hagubhob sa nagpangusmo nga mga hippopotamus madala tabok sa linawng lanaw. Sa pagkaudto sila mangatulog sa tampi sa suba, nga samag hamis abog-kolor nga mga bato nga natabonan ang katunga sa lawas sa mabawng katubigan. Ang mga tawo sa lanaw mabinantayon gayod sa makuyawng mga buaya sa Nilo. Aduna gihapoy pipila ang nahibilin niining makahahadlok nga mananap sa mas hilit nga mga suok sa Lake Victoria, bisan pag ang kadaghanan niini gipamatay sa mga tawo.

Nagkadaot nga Katubigan

Ang populasyon sa Aprika misulbong sukad sa mga adlaw sa dihang unang nadiskobrehan ni John Speke ang Victoria. Sulod sa mga utlanan sa kadaplinan sa lanaw nagpuyo ang kapin sa 30 ka milyong tawo nga karon nagadepende sa tab-ang nga katubigan niini alang sa ilang pagkabuhi mismo. Sa panahong nangagi ang lokal nga mga mangingisda nagsalig sa naandang mga paagi sa pagpangisda. Adunay dalang mga bubo, mga baling nga gama sa papiro, mga taga, ug mga bangkaw, sila manakop sa ilang gikinahanglan. Karong adlawa, uban sa paggamit sa mga kayagkag ug mga pukot nga ginama sa naylon nga lagyo kaayog mga distansiya ang maabot ug makakuhag toneladang mga isda sa lawod, ang sobrang pagpangisda naghulga sa ekolohiya sa lanaw.

Ang pagbutang ug langyawng mga matang sa isda nakapahinabog pagkadili-timbang sa ekolohiya nga nakadaot sa lokal nga pangisda. Nakadugang sa kadaot sa lanaw mao ang water lily, usa ka naglutawng sagbot nga mamulak ug maanindot nga purpurag kolor nga bulak. Gipasulod gikan sa Amerika del Sur, ang sagbot kusog kaayo motubo nga kini nakaali ug nakatuok sa dagkong luna sa kadaplinan ug mga awasanan sa lanaw, nga nakaali sa agianan paingon sa mga tampi ug mga pantalan sa mga barkong dekarga, mga lantsa nga depasahero, ug mga sakayan sa lokal nga mga mangingisda. Ang pag-upaw sa lasang sa dapit nga basyawan sa tubig, agosanan sa imburnal, ug industriyalisasyon nagpameligro sa umaabot sa lanaw.

Mabuhi kaha ang Lake Victoria? Kanang pangutanaha gilalisan, ug walay nahibalo kon sa unsang paagi masulbad ang daghang suliran niini. Apan, ang Lake Victoria maoy usa ka kinaiyanhong bahin nga lagmit magpadayon sa dugayng panahon dinhi sa yuta human laglagon sa Gingharian sa Diyos kadtong “nagagun-ob sa yuta.” (Pinadayag 11:18) Unya, ang katawhan makasud-ong sa katahom sa dakong dagat sa ilaya sa Aprika sa tanang panahon.

[Kahon/Hulagway sa panid 18]

Ang Isda nga Naglamoy sa Lanaw

Kini mantikaon, maayog ganang mokaon, daling modaghan, ug motubo hangtod sa gitas-ong unom ka piye. Unsa kini? Lates niloticus! Nailhan sa kadaghanan nga bartoniko sa Nilo, kining dako, dakog-kaong isda, nga gipasulod sa Lake Victoria sa 1950, napamatud-ang usa ka kadaot sa ekolohiya. Sulod sa 40 ka tuig kini nakalamoyg halos katunga sa 400 ka lumad nga mga matang sa isda sa lanaw. Kining pinakyaw nga pagpuo nagpameligro sa tuboran sa pagkaon sa minilyong lokal nga mga tawo nga nagadepende sa mas gagmayng tilapia, mga cichlid, ug ubang lumad nga isda sa pagpakaon sa ilang mga pamilya. Kining gagmayng isda maoy responsable usab sa kahimsog sa lanaw. Kaonon sa pipila niini ang gagmayng mga umang nga maoy hinungdan sa gikahadlokang sakit nga schistosomiasis, busa nagtabang nga mapugngan ang pagdaghan sa sakit. Kaonon sa uban ang lumotlumot ug ubang mga tanom sa tubig nga karon nagpatuyang ug panubo. Kining sobrang pagpanubo nagpatunghag kahimtang nga gitawag ug eutrophication, diin ang biya sa nangadunot nga mga tanom magkuha sa oksiheno diha sa tubig. Uban sa nagkadiyutayng lumad nga isda nga mohinlo niining hugaw, midaghan ang “patayng mga lugar,” mga dapit sa tubig nga walay oksiheno, nga nagpatay ug mas daghan pang mga isda. Kay menos ang isdang makaon, ang kanunayng gigutom nga bartoniko sa Nilo mibali sa bag-ong tuboran sa pagkaon​—ang kaugalingong mga anak niini! Ang isda nga naglamoy sa lanaw karon nameligro nga maglamoy sa iyang kaugalingon!

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

UGANDA

KENYA

TANZANIA

LAKE VICTORIA

[Hulagway sa panid 15]

Pagsangyaw diha sa kadaplinan sa Lake Victoria

[Hulagway sa panid 16]

Weaverbird

[Hulagway sa panid 16, 16]

Mga Pelican

[Hulagway sa panid 17]

Talabong

[Hulagway sa panid 16, 17]

Buaya sa Nilo

[Hulagway sa panid 16, 17]

Dugwak nagtugdan sa hippo