Ang Buaya sa Parat nga Tubig—Hari sa Kalibotan sa Reptilya

Ang Buaya sa Parat nga Tubig—Hari sa Kalibotan sa Reptilya

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PALAU

ANG pagmando ibabaw sa kapuloan sa Palau, sa Dagat Pasipiko, kanunayng gihagit. Ang unang kolonyal nga gahom nga nagmando niining tropikal nga mga isla, nga nahimutang sa 890 kilometros sa silangan sa Pilipinas, mao ang Espanya. Sa ulahi, ang Espanya gipulihan sa Alemanya, ug ang Alemanya sa Hapon. Human sa Hapon, mipuli ang Tinipong Bansa ug nagmando sa rehiyon hangtod sa 1994 sa dihang ang Republika sa Palau nahimong usa ka independenteng estado.

Hinunoa, sulod niining tanang hagit, laing matang sa pagmando sa mga isla ang wala pa gayod mahagit. Unsa kana? Ang pagmando sa buaya sa parat nga tubig—ang dili-ikalalis nga hari sa kalibotan sa reptilya sa Palau. Apan, karon ang trono sa mga buaya nagkahuyang. Sa pagkatinuod, nag-ingon ang mga tigdukiduki, nga “gawas kon ang dinalian ug estriktong mga paagi pagahimoon aron mapanalipdan ang mga espisye, ang buaya sa parat nga tubig sa dili madugay mapuo sa ihalas nga dapit sa Palau.”

Nganong malisod ang kahimtang sa mga buaya sa parat nga tubig sa Palau? Ug nganong gihatagan sila ug titulong hari sa kalibotan sa reptilya?

Mga Apapangig!

Ang buaya sa parat nga tubig nailhan sa siyentipikanhong ngalang Crocodylus porosus, nga nagkahulogang “usa ka buaya nga puno sa mga kubal.”a Kining ngalana nagpunting sa himbisong mga bugolbugol sa ibabawng bahin sa simod niini. Kining mga bugolbugola napormang duha ka naglinyang mga bukidbukid gikan sa ibabaw sa mga mata ngadto sa mga buho sa ilong. Ang simod samag trianggulog porma ug naglangkob sa mga ikapitong bahin sa sukod sa gitas-on sa tibuok lawas. Ang usa ka buaya, nga gipasundayag sa Palau Museum, may sukod nga 40 sentimetros pababag sa kinalaparang bahin sa dako kaayong ulo niini!

Inigbuka sa ubos nga apapangig sa buaya, motutok ka sa samag-labaha ka hait nga mga ngipon nga nahimutang sa mga apapangig nga matak-op sa makamatayng puwersa. Ang huyang lamang nga mga bahin sa mga apapangig mao ang kaunoran sa pagpabuka niini. Ang usa ka basahon nag-ingon nga igo na ang lastiko sa pagpatak-om sa duha-ka-metros nga baba sa buaya.

Maayo Kaayong Pagkadisenyo

Ang ulo sa buaya dili lamang dako kondili maayo kaayong pagkadisenyo alang sa kalibotan niini sa tubig. Tan-awag maayo (kanang gidisektar na nga buaya!), ug imong makita nga ang mga dalunggan, mata, ug mga buho sa ilong nanuybo sa ulo niini. Kini sila mosiwil ug gamay ibabaw lamag diyutay sa tubig iniglutaw sa buaya. Apan, katingalahan nga bisan sa panahon nga tak-omon sa hayop ang baba niini, kini dili makasampong sa pagsulod sa tubig, tungod kay kini walay mga ngabil nga motabon sa bukog sa apapangig. Apan ang tubig nga mosulod sa baba dili makalusot ngadto sa tutonlan tungod kay nababagan sa usa ka balbula ang entrada sa tutonlan. Ug tungod kay ang hangin hingoson pinaagi sa mga buho sa ilong ug mosulod sa lawas sa likod niini nga balbula, ang buaya makaginhawa samtang ang baba niini puno sa tubig.

Ug komosta ang panan-aw sa ilalom sa tubig? Walay problema. Samtang naglusbog sa tubig, buklaron sa buaya ang usa ka tin-awng membrana, o ikatulong tabontabon sa mata, sa tibuok mata niini. Kini nga membrana magpanalipod sa mata nga dili mohanap ang panan-aw.

Harianong mga Sukod

Ang buaya sa parat nga tubig mao ang kinadak-ang reptilya sa kalibotan. Inig-abot sa laki ug 3.2 metros, sila hingkod na apan magpadayon sa pagtubo sa daghan pang mga tuig. Si Mark Carwardine, awtor sa The Guinness Book of Animal Records, nag-ingon nga sa usa ka giproteksiyonang puy-anan sa ihalas nga mga hayop sa India adunay usa ka laki nga buaya sa parat nga tubig nga may sukod nga siyete metros ang gitas-on!

Ang pinuy-anan sa buaya harianon usab ug sukod. Ang mao gihapong basahon nag-ingon nga ang gidak-on sa pinuy-anan sa buaya sa parat nga tubig mas dako kay sa tanang ubang mga espisye sa mga buaya. Ang mga buaya sa parat nga tubig nagpuyo sa tibuok nga tropikal nga mga rehiyon sa Asia ug sa Pasipiko, usa ka lugar nga nangawankawan gikan sa India hangtod ngadto sa Australia ug sa kapuloan sa Palau.

Dakong Kausaban

Ang katunggan sa mga isla sa Palau naghatag sa mga buaya ug landong, proteksiyon, ug abundang pagkaon. Nan, dili ikahibulong nga gipili niining mga reptilya ang kapuloan sa Palau ingong usa sa ilang sanayanan ug dugokanan. Sa pagkatinuod, ang gidaghanon sa mga buaya nga nagpuyo niining mga islaha sa mga tuig sa 1960 gibanabana nga duolan sa 1,500 ug 5,000.

Apan, ang Disyembre 1965 nagtimaan ug dakong kausaban sa mga buaya sa Palau. Niadtong bulana giatake ug gipatay sa usa ka buaya sa parat nga tubig ang taga-Palau nga mangingisda. Sa milabay ang pipila ka semana, ang hayop nadakpan ug gipasundayag sa publiko. Ang publiko nasuko pag-ayo sa nadakpang hayop nga kini gipapatay.

“Usa ka Gubat Batok sa mga Espisye”

Wala magdugay human niini, miingon ang mga eksperto sa buaya nga sila si Harry Messel ug F. Wayne King, ang mga awtoridad naglansad ug “kampanya sa pagpuo sa tanang buaya sa Palau, bisan asa kini sila makita. Sa tinuod kadto maoy usa ka gubat batok sa mga espisye.” Dihay gitanyag nga mga premyo, may mga lit-ag nga gipamutang, ug gigamit ang mga sakayan sa pagpangayam sa paggukod sa mga hayop. Gikan sa 1979 ngadto sa 1981, ang mga mangangayam nakapusil ug mga 500 ug 1,000 ka buaya. Ilang gipanitan ang mga hayop ug gibaligya ang mga panit niini.

Sanglit ang hamtong nga buaya dako ug panit, sila nahimong espesyal nga target. Apan, matag higayon nga makapatay ang mga mangangayam ug usa ka hingkod nga baye, sila nakasanta usab sa pagkapusa sa 1,000 o kapin pa ka anak nga ikapatungha sa baye sa iyang tibuok kinabuhi. Tungod niini, ang populasyon sa buaya mikunhod. Sa unang bahin sa mga tuig sa 1990, si Messel ug King nakakaplag nga “dili momenos sa 150 ka buaya ang buhi sa ihalas nga dapit sa Palau.”

Tinuod, ang tawo adunay katarongan nga managana sa buaya sa parat nga tubig, kay ang ilang mga pag-atake makamatay. Bisan pa niana, nag-ingon ang awtor nga si Carwardine, “ang kadaot nga ilang mahatag kanato gamay kaayo kon itandi sa kadaot nga atong nahatag kanila.”

Sa 1997 gitukod sa mga awtoridad ang Ngardok Nature Reserve. Bisan tuod kining lugara sa reserbasyon wala tukora alang lamang sa pagpanalipod sa mga buaya sa parat nga tubig, sila nakabenepisyo sa reserbasyon. Ang kalamakan nga naglibot sa Lake Ngardok nagtagana sa mga buaya ug dapit nga katagoan ug kasanayan.

Ang buaya sa parat nga tubig tingali dili nimo mahunahuna nga mahimong usa ka suod nga higala, apan dili ka ba mouyon nga kini maoy usa ka makapukawg-pagtagad nga hari?

[Footnote]

a Ang porosus naggikan sa Gregong pulong nga porosis, nga nagkahulogang “pagkakubalan,” ug sa Latin nga iglanggikit nga pulong -osus, nga nagkahulogang “puno sa.”

[Kahon sa panid 27]

MGA LUHA SA BUAYA

Ang pag-ingon nga ang usa nagpatulog mga luha sa buaya nagpasabot nga siya nagpakitag kasubo o simpatiya nga dili sinsero niana. Apan nganong gilarawan ang mga buaya ingong mga maot? Sumala sa The International Wildlife Encyclopedia, usa ka posibleng tuboran niining panultihona tingali mao ang katinuoran nga huptang basa sa mga buaya ang ilang mga mata. Busa, ang “mga luha, o tubig nga napondo sa ilang mga tabontabon sa mata, tingali modaligdig gikan sa mga suok sa ilang mga mata. Kini, duyog sa permanenteng pagtingsi sa ilang mga apapangig, malagmit maoy nag-agak sa ilang sulosugilanong dungog ingong mga maot.”

[Kahon/Mga hulagway sa panid 27]

BUAYA BA O “ALLIGATOR”?

Unsay kalainan sa buaya ug alligator? Ang dayag kaayo nga kalainan anaa sa ilang mga ngipon. Sa yanong pagkasulti, sa dihang tak-omon sa buaya ang apapangig niini, imong makita ang nagsiwil nga dakong ikaupat nga ngipon sa ubos nga apapangig. Apan, sa alligator ang ibabawng apapangig nagtabon niining ngipona.

[Mga Hulagway]

Buaya

Alligator

[Credit Line]

Letrato ni F. W. King

[Mga hulagway sa panid 26]

Tan-awa kanang mga ngipona!

[Credit Lines]

Kortesiya sa Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia

[Picture Credit Line sa panid 25]

Kortesiya sa Australian International Public Relations