Mga “Gene,” DNA, ug Ikaw
TAN-AWAG maayo ang imong kaugalingon sa salamin. Matikdi ang kolor sa imong mga mata, ang grano sa imong buhok, ang kolor sa imong panit, ug ang porma sa imong lawas. Hunahunaa ang mga katakos nga imong nabatonan. Nganong mao kanay imong hitsura? Nganong nabatonan mo kanang partikular nga mga kinaiya ug mga abilidad? Karon ang misteryo napatin-aw pinaagi sa pagsabot sa mga genetika—pagtuon sa panulondon—ug sa mga epekto sa kalikopan.
‘Genetika?’ ikaw moingon. ‘Kanang ulohana morag siyentipikanhon ra kaayo ug lisod kaayong sabton!’ Apan, may nasultihan ka na ba nga siya liwat sa iyang amahan nga berdeg mata apan ang iyang pulang buhok ug mga talumtom iya sa iyang inahan? Kon mao, ikaw nahibalo nag paninugdang kamatuoran bahin sa genetika—ang pisikal nga mga kinaiya mapasa gikan sa ginikanan ngadto sa bata. Dugang pa, kanang kamatuorana tingali mao ang magtino sa pagsugod sa imong pagsabot kon sa unsang paagi ang tawo nakaabot dinhi—pinaagi ba sa ebolusyon o paglalang. Una, atong tan-awon kon sa unsang paagi ang matag usa kanato nagdala sa panulondon sa daghang kaliwatan.
Ang imong lawas gilangkoban ug daghang gagming nga mga buhing yunit nga gitawag ug mga selula—mga 100 trilyon kanila, sumala sa usa ka pamanabana. Sulod sa selula, sa nucleus o uyok niini, adunay libolibong mga gene. Kini sila maoy indibiduwal nga mga yunit sa panulondon nga nagkontrolar sa selula ug busa magtino sa pipila sa imong mga kinaiyahan. Daghang gene tingali ang magtino sa tipo sa imong dugo; ang uban, sa grano sa imong buhok, kolor sa imong mata, ug uban pa. Busa ang matag selula nagdala ug usa ka gamayng plano sa libro-kodigo nga gilangkoban sa mga gene, nga nasudlan sa tanang instruksiyon nga gikinahanglan sa pagtukod, pag-ayo, ug pagpadagan sa imong lawas. (Tan-awa ang dibuho, panid 5.) Kini bang tanan mahimong mahitabong sulagma?
Kon sa Unsang Paagi ang Misteryo Nabadbad
Ang teoriya nga mapanunod ang mga kinaiya pinaagi sa dugo gilaraw ni Aristotle sa ikaupat nga siglo W.K.P. ug gidawat sa kadaghanan kapin sa usa ka libo ka tuig. Nakaapektar kaayo kini sa panghunahuna sa maong adlaw nga sa Iningles nga pinulongan, ang mga tawo maghisgot bahin sa bloodlines (kadugo) ug blood relatives (kabanay sa dugo).
Sa ika-17ng siglo, ang binhi sa babaye ug binhi sa lalaki nadiskrobehan, apan ang ilang tinuod nga obra nasaypan sa pagsabot. Ang uban nagtuo nga ang gaming, bug-os nga napormang mga linalang anaa kaha sa binhi sa babaye o sa binhi sa lalaki. Sa pagka-18ng-siglo, hinunoa, tukmang nailhan sa mga tigdukiduki nga magtapo ang usa ka binhi sa babaye ug usa ka binhi sa lalaki aron mopormang nagtubong bata sa tiyan. Bisan pa niana, ang hustong katin-awan bahin sa panulondon wala pa moabot niadtong panahona.
Sa 1866 lang nga gipatik sa usa ka Austrianong monghe nga ginganlag Gregor Mendel ang unang hustong teoriya bahin sa panulondon. Gikan sa iyang mga pag-eksperimento sa gisantes, nadiskobrehan ni Mendel kanang iyang gitawag ug “lahi nga mga elementong mapanunod” nga natago diha sa sekso nga mga selula, ug siya miingon nga kini maoy responsable sa pagpasa sa mga kinaiya. Kining “lahi nga mga elementong mapanunod” atong gitawag karon nga mga gene.
Sa mga tuig 1910, ang mga gene nakit-an nga nahimutang diha sa mga katukoran sa selula nga gitawag ug mga chromosome. Ang mga chromosome kadaghanan gilangkoban ug protina ug DNA (deoxyribonucleic acid). Sanglit nahibalo na ang mga siyentipiko sa dakong papel sa mga protina diha sa ubang mga obra sa selula, sa daghang katuigan sila nagdahom nga ang mga protina sa chromosome nagdala sa genetikong impormasyon. Dayon, sa 1944, gipresentar sa mga tigdukiduki ang unang ebidensiya nga ang mga gene gilangkoban ug DNA, dili protina.
Sa 1953, sa dihang nadiskobrehan ni James Watson ug Francis Crick ang kemikal nga katukoran sa DNA, nga naglambod samag-hilo nga mga molekula, ang pagbadbad sa tawo sa misteryo sa kinabuhi maoy usa ka dakong kauswagan.