Ang Pantanal—Usa ka Makaiikag nga Dangpanan
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL
NASUKO ang turista sa dihang gisultihan siya ni Jerônimo nga dili ilabay sa suba ang lata sa beer. “Imoha ba diay ning suba?” siya nangutana. “Dili,” mitubag si Jerônimo, “atoa ni. Apan kon magsige kag labay ug basura dinhi, sa dili madugay walay usa kanato ang makapangisda dinhi.”
Kini nagpadayag sa usa lamang sa mga paagi nga ang Pantanal—usa ka dako kaayong luna nga naglakip sa mga bahin sa Brazil, Bolivia, ug Paraguay—nameligro karon. Ang Portuges nga pulong pântano nagkahulogang “lamakan o kalapokan.” Apan ang Pantanal dili patag, busa ang katubigan niini dili magpondo. Hinunoa, kini hinayhinay ug hapsayng nagaagos, nga naghimo sa tabunok nga dapit nga matabonan sa nagkadaiyang mga sagbot. Gusto ba nimong makakat-on ug dugang bahin niining dako kaayong rehiyon? Kuyog kanako samtang ako mobiyahe uban sa grupo sa mga turista paingon sa usa sa labing makaiikag nga ekolohikal nga mga dangpanan sa kalibotan.
Mga Buaya ug mga “Anaconda”!
Migikan sa São Paulo, mipadulong kami pakasadpan sa Corumbá pinaagig bus, may gilay-ong mga 1,200 kilometros. Sa among pagsulod sa Pantanal nga rehiyon, dihay dagkong mga langgam nga naglupadlupad sa ibabaw, nga maora bag nag-abiabi kanamo. Anaa ang jabiru (tuiuiú), nga may gilapdon sa pako nga 2.6 metros. Halos magkinahanglan kinig luag nga lugar aron makalupad! “Ang kusog nga paglihok sa mga pako mopatunghag nagkapakapang tunog gumikan sa pagbag-id sa hangin,” nagsulat si Haroldo Palo, Jr., kinsa migugol ug duha ka tuig sa Pantanal. “Panahon sa mga rituwal sa pagparisparis ug pagsanay [sa jabiru],” siya midugang, “duha o tulo ka laki ang dungan nga manglupad . . . , nga magpasundayag sa nindot kaayong mga paglakdop nga makita sa halayo.”
Miabot na ang ting-init, ug ubos ang lebel sa tubig. Busa, ang isda sayon rang dagiton sa mga langgam. Tan-awa! Adunay jabiru ug talabong nga nanakop ug isda taliwala sa mga buaya! Ang mga buaya naningaon sa mabangis nga mga isdang piranha. Sumala sa imo na tingaling nasayran, ang piranha hait kaayog mga ngipon ug madani sa tukbonon nga nagdugo. Bisan tuod dili gayod nato gustong maduol sa usa ka piranha, ang mga buaya morag wala magtagad—ug hilwas—sa bisan unsang kapeligrohan.
Human makatabok sa suba pinaagig lantsa, mibiyahe kami paingon sa usa ka ranso. Kalit lang, ang among drayber mihunong ug mitudlo sa dako kaayong bitin nga nagtabok sa abogong dalan. “Usa kana ka anaconda,” siya miingon. “Kuhai dayon ug hulagway. Talagsa ra kang makakita niini nga duol kaayo!” Ang pagkakita lang niini makapahadlok na, tungod kay ang anaconda—nga moabot ug nuybe metros ang gitas-on—maoy usa sa kinadak-an sa tanang bitin. Ang anaconda paspas usab, akong naamgohan, tungod kay nawala kini paingon sa kalibonan. Wala ray kaso nako. Sa pagkatinuod, kon wala pa mokalagiw ang anaconda, segurado ako nga ang nagkurog nakong mga kamot makapahanap ra sa hulagway!
Ang Kinabuhi sa Pantaneiro
Ang Pantanal maoy puy-anan sa daghan kaayong panon sa baka. Ang pag-atiman niini maoy trabaho sa pantaneiro. Sa pagkatinuod siya maoy kombinasyon sa kowboy ug mag-uuma, usa ka kaliwat sa Indian, Aprikano, ug Katsila nga mga molupyo. Ang pantaneiro magpamanso sa mga kabayo ug mag-alima sa mga baka sa tibuok nga ranso. Nakita namo ang ubay-ubayng panon, ang kada usa gilangkoban sa mga usa ka libong baka. Ang matag panon gigiyahan sa unom ka lalaki. Ang tigluto anaa sa unahan, nga gisundan sa bakiro nga may budyong nga ginama sa sungay sa torong baka. Sa luyo mao ang daghan pang mga kowboy. Ang usa mao ang tag-iya sa panon, ug ang uban nagtigom sa naulahing kahayopan ug sa mga laag.
Si Jerônimo, nga gihisgotan sa sinugdanan, maoy usa ka pantaneiro. Bisan tuod mas makakapoy, iya kaming gipasakay sa sakayan ug namugsay subay sa Suba sa Abobral imbes mogamit ug demotor nga sakayan tungod kay ang tunog sa motor makapahadlok sa mga langgam. Ang matinahurong tono sa iyang tingog nagpabanaag sa iyang gugma ug kaikag sa iyang puy-anan, ang Pantanal. “Tan-awa! Didto sa tampi sa suba—usa ka buaya nagpabulad sa adlaw,” matod ni Jerônimo. Sa unahan pa, iyang gitudlo ang tagoanan sa usa ka paris nga otter. “Mao kana ang ilang puy-anan,” siya miingon. “Kanunay nako silang makita dinha.” Sa matag karon ug unya, butangan ni Jerônimo ug tubig ang iyang baso gikan sa suba aron tagbawon ang iyang kauhaw. “Dili ba hugaw ang tubig?” kami nangutana. “Dili pa,” siya mitubag. “Makainom usab kamog gamay kon gusto ninyo.” Wala gayod kami makombinsir.
Ang pantaneiro adunay positibong panglantaw sa kinabuhi. Diyutay ra ang iyang mga pangandoy, ug ang iyang trabaho mao ang iyang lulinghayaw. Mobiya siya sa balay sa kadlawon ug mobalik sa gabii, nga mokita sa kinaubsang suweldo (mga $100 kada bulan) dugang pa sa katulganan ug pagkaon—ug makakaon siyag karne taman sa iyang gusto. “Sa akong umahan,” matod sa usa ka mag-uuma, “ang pantaneiro makakaon kon unsay iyang gusto ug taman sa iyang gusto. Dili siya sulugoon. Kon dili siya kontento, puwede siyang moingon: ‘Boss, ambi ang akong suweldo. Mohawa na ko.’”
Usa ka “Zoo” nga Walay mga Hawla
Ang hotel sa uma nga among giestaran gipuy-an usab sa daghang langgam ug mga mananap, sama sa mga macaw, periko, kulasisi, jabiru, jaguar, capybara, ug pulang binaw. Usa ka kaliwat sa Guaná Indian nga tribo kansang pamilya nagpuyo sa Pantanal sulod na sa 100 ka tuig nagsulti kanamo: “Among aboran ang mga langgam dinhi. Daghan niini nakompiskar sa mga polis sa lasang gikan sa gidudahang mga mangingilot.” Ang iyang asawa nag-ingon nga sa sinugdan sila aduna lamay 18 ka kulasisi, apan karon sila aduna nay mga 100 niini. “Ang among tumong mao ang pag-uli kanila ngadto sa ilang kaugalingong puloy-anan,” siya nag-ingon.
Niini nga zoo nga walay mga hawla, gikuhaan namog mga hulagway ang mga macaw nga malinawong naningaon tapad sa mga baboy ug mga manok. Ang mga turista gikan sa tibuok kalibotan nalipay sa dagaya kaayong kinabuhi sa langgam ug mananap ug sa talan-awon sa Pantanal. Ug ang mga pagsalop sa adlaw maoy matahom kaayo! Usa ka adlaw niana, usa ka batan-ong turista nga Hapones ang nahingangha sa mga panon sa mga langgam nga namalik sa ilang mga batoganan sa pagsalop sa adlaw. Dayon ang pasidaan sa katabang sa uma—“Day, pag-amping. Adunay mga jaguar dinhi!”—nakapakaratil kaniya pagdagan ngadto sa iyang lawak. Apan, pagkasunod adlaw, nabuntog niya ang iyang kahadlok ug giaboran ug mga biskwit ang mga macaw. Amo pa gani siyang nakuhaag hulagway nga nagtunol ug biskwit pinaagi sa iyang baba aron aboton sa langgam pinaagi sa sungo niini. Nawala ang iyang kahadlok!
Usa ka buntag niana sa wala pa mosubang ang adlaw, nanggawas kami aron motan-aw sa mga bituon. Morag makab-ot ug mahikap namo kini. Pagkanindot nga talan-awon! Dinhi sa Pantanal, halos among “madungog” ang kahilom. Ang mga talan-awon ug mga tunog nakatukmod kanamo sa pagpasalamat sa Maglalalang tungod niining samag-paraiso nga talan-awon. Usa ka nag-anunsiyong pulyeto nag-ingon: “Kon dunay mangutana nimo sa umaabot kon naglungtad ba ang paraiso, makaingon kang: ‘Walay duhaduha, ang Pantanal maoy bahin niini.’”
Usa ka Ekolohikal nga Dangpanan Gipasipad-an
Sa miaging 20 ka tuig, ang prensa naggahin ug dako kaayong luna alang sa paghisgot sa kapeligrohan nga naghulga sa Pantanal. Diha sa iyang librong Pantanal, si Haroldo Palo, Jr., nagsulat bahin sa lainlaing mga paagi nga gihugawan ang ekosistema sa Pantanal. Sa mubo, kini naglakip sa mosunod.
◼ Pagkapuno sa mga suba ug binanlas. “Sa di pa dugayng katuigan, ang Suba sa Taquari napuno kaayog binanlas nga lisod na kaayong molawig duol sa bokana niini, sa ingon nagbulag . . . niadtong nagpuyo sa mga tampi niini. Ang samang proseso nagakahitabo sa ubang mga suba nga moagos ngadto sa dal-as sa Pantanal.”
◼ Ang siklo sa hulaw. “Nahadlok ako nga kon . . . kita adunay siklo sa hulaw nga 15 o 20 ka tuig, sama sa nahitabo sa nangagi, aduna unya kiniy malaglagong mga sangpotanan sa katanoman ug kahayopan sa rehiyon.”
◼ Mga pamatay sa sagbot ug merkuryo. “Ang de-makinang agrikultura nga ginahimo sa gawas sa Pantanal mogamit ug mga pamatay sa sagbot nga motuhop ngadto sa tubig ilalom sa yuta ug moresulta sa pagkahilo sa mga suba nga moagos sa duol. O madala kini sa agos sa tubig ibabaw sa yuta uban ang yuta, nga magpahinabo sa mga suba nga mapuno sa mga binanlas. Sa Poconé Pantanal, ang laing kapeligrohan mao ang pagminag bulawan, nga magpahugaw sa tubig tungod sa merkuryo.”
◼ Pangayam. “Bisan pag gidili sa balaod, kini walay kontrol nga ginahimo diha sa kadaghanang bahin sa Pantanal. Gawas sa pipila ka nalamdagang mga mag-uuma nga nanalipod sa ilang kinaiyanhong mga bahandi ug sa uban nga nanalipod niini alang sa salapi nga makuha gikan sa mga turista, ang kinabuhi sa mga mananap ug ang talan-awon nagamhan sa mapahimuslanong mga intereses.”
Pagbalik Ngadto sa Naghuot nga Siyudad
Pagkadako sa kalainan nga among mamatikdan sa dihang kami mibalik na sa São Paulo! Imbes sa dalag nga tanom nga ipês, purpurag-kolor nga ipês, ug pulang sage, among makita ang naghuot nga habog kaayong mga tinukod sa siyudad. Imbes sa hinlo, tin-awng mga suba nga dagaya sa isda, mga suba nga nahimong mga agosanag hugaw. Imbes sa mananoy nga mga awit sa mga langgam, ang makabungol nga dinahunog sa linibo ka trak ug sakyanan uban sa saba nga mga busina niini. Imbes sa tin-awng asul nga kalangitan, mga karatulang nag-ingon “Kahimtang sa Hangin: Dili Maayo.” Imbes sa kalinaw tali sa tawo ug mananap, kahadlok sa mga tawong manunukob.
Duha ka semana kaming miestar sa Pantanal, mubo ra kaayong panahon aron masinati ang lainlaing rehiyon nga may talagsaong mga ngalan, sama sa Poconé, Nhecolândia, Abobral, Nabileque, ug Paiaguás—ang matag usa uban sa kaugalingong mga hiyas niini. Apan kadto maoy usa ka dili-hikalimtang kasinatian. Ang katanoman ug kahayopan samag pangpahupay sa mga mata, mananoyng tunog alang sa mga igdulungog, ug pangpakalma sa kasingkasing.
[Mapa sa panid 15]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Paraguay
Bolivia
Brazil
ANG PANTANAL
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Hulagway sa panid 16]
Dalag nga swallowtail
[Hulagway sa panid 16, 17]
Usa ka jaguar
[Hulagway sa panid 17]
Dagkong puting mga talabong
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Hulagway sa panid 17]
Anaconda ug buaya
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Hulagway sa panid 18]
Usa ka macaw
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Hulagway sa panid 18]
Kining unom-ka-pulgadang mga piranha hait kaayog mga ngipon
[Credit Line]
© Kjell B. Sandved/Visuals Unlimited
[Picture Credit Line sa panid 15]
Georges El Sayegh