Himamata ang Irlandes nga Irong Pang-ayam

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA IRLANDIA

“Kini malumong higante nga iro.”

Mao kanay usa ka kabatbatan sa Irlandes nga wolfhound o irong pang-ayam. Nakahimamat ka ba sukad ug usa niana? Tinuod nga wala nay mga lobo sa Irlandia karon. Apan duna niadto. May mga bakatin usab ug higanteng binaw. Giingon nga ang kataposang lobo sa Irlandia gipatay mga duha ka gatos ka tuig kanhi. Una pa niana, ang mga irong pang-ayam ilado tungod sa pag-ayam sa mga lobo ingon man sa ubang dagkong kahayopan. Adunay bulubag-o pang estorya bahin sa usa ka irong pang-ayam nga gipadala ngadto sa Rocky Mountains, sa Tinipong Bansa. Niadtong 1892, sumala pa sa estorya, siya “mipatayg kap-atan ka lobo nga nagbinugtong panahon sa usa ka tingtugnaw.” Apan ayawg kahadlok. Ang mga irong pang-ayam dili mangayam o mopatayg mga tawo!

SUMALA sa pipila ka historyano, ang irong pang-ayam mahimong ilado kaayo sa Irlandia sa pagkatuig 500 W.K.P. Ang mga Celt sa ulahi migamit sa mga irong pang-ayam dili lamang alang sa pagpangayam. Ang kasugiran ug kasaysayan nag-ingon nga ang mga iro nakiggubat usab uban sa Irlandes nga mga hari ug mga manggugubat.

Ang dungog sa irong pang-ayam ingong espesyal kaayong matang sa iro mikaylap sa tibuok kalibotan. Ang mga irong pang-ayam gidala pa sa Roma aron ipasundayag sa teatro. Ang mga talaan bahin sa usa ka Romanong konsul nga ginganlag Quintus Aurelius Symmachus nagsugid kanatong siya misulat sa 393 K.P. nga nagpasalamat sa iyang igsoong lalaki tungod sa pagpadalag pito ka Irlandes nga mga irong pang-ayam sa Roma. Mopatim-aw nga ang mga iro nakapaukyab gayod sa mga Romano. “Ang tibuok Roma nahingangha kanila,” misulat si Symmachus, “ug sayop nga nagtuo nga sila gidala sulod sa mga puthawng halwa.”

Tingali ang pagkadako sa mga iro mihatag ug ideya sa mga tawo nga sila gidala nga gisulod sa mga puthawng halwa. Ang mga laki may tindog nga 86 sentimetros dapit sa abaga, apan ang uban dagko pa. Ang kinahabogang irong pang-ayam nga nahitala maoy halos kapig 100 sentimetros dapit sa abaga. Ang mga baye kasagarang usa o duha ka pulgada nga mas mugbo kay sa mga laki. Tungod sa pagkahabog, sayon makawhat ang ekstrang pagkaon. Ang taga-Scotland nga nobelistang si Sir Walter Scott nagpasidaan sa usa sa iyang mga higala nga magbantay panahon sa pagpangaon. Kay kon dili, ang iyang irong pang-ayam, nga maoy “mga duha ka metros ang gitas-on gikan sa tumoy sa ilong hangtod sa ikog,” mahimong “makigsalo sa iyang plato nga dili na ipatong ang tiil diha sa lamesa o silya.”

Ang maong mga iro sa sinugdan gamay ra—nga motimbang lamang ug menos sa usa ka kilo sa pagpanganak—apan dali silang motubo. Ang usa ka madayegong tag-iya miingon nga ingong mga itoy sila “makalingaw nga gagmayng mga linalang” apan sila mausob “sa katingad-ang katulin gikan sa burabog nga mga daw-bantal ngadto sa naglakwig, humil nga mga linalang nga halos pulos tag-as nga mga bitiis.”

Dili sila himaghot. Sila kusgan, hilomon nga matang. Apan sa dihang mopaghot sila, kini halandomong tingog. Ang mga tawo nagsugilon bahin sa usa ka lalaki nga sa pagkadungog niya sa paghot sa irong pang-ayam miingon nga kadto mao “ang labing lalom nga tingog ug labing mingawng paghot nga [iyang] nadunggan sukad.”

Ang Irlandes nga irong pang-ayam gibatbat ingong “bangis ug hitsura, uban ang hait nga mga mata, kalkag nga mga kilay, ug dili-hamis dugom-abohong balhibo”—ang klase sa iro nga tingali, sa unang pagkakita, gusto nimong likayan. Apan gikaingon usab nga sila “maluloton kaayo nga ang usa ka bata makadula kauban nila.” Sumala sa giingon sa usa ka may-kasayorang tag-iya, sila, sa tinuoray, “labihan ka mabination.” Ug ang ilang kolor dili lamang abohon. Ang pipila adunay puti, dalagon, pula, o itom nga mga balhibo.

Ang bantogang Irlandes nga magsusulat nga si Oliver Goldsmith nagdayeg pag-ayo kanila. “Ang talagsaong Irlandes nga irong pang-ayam,” matod niya, “maoy labihan ka tahom ug harianon . . . , ang labing talagsaong iro nga makita sa kalibotan.” Siya dayag nga nahingangha sa ilang bagisong maayong hitsura, lakip ang mga kilay, pilok, ug mga bungot nga naghatag kanila sa gitawag nga “ang matuod Irlandes nga pamarog.”

Nan, nganong sila hapit nang mapuo ingong usa ka matang? Ang usa ka hinungdan mao ang ilang pagkapopular. Ang mga magdadayeg nag-isip nga sila ang matang sa mahalong gasa nga ikapadala nila ngadto sa mga dagkong tawo sama sa mga hari. Busa sila “pinangita ug gipadala ngadto sa tanang bahin sa kalibotan.” Ingong resulta, sila natibulaag nga tinagdiyutay sa bisan diin. Gawas pa niana, sa dihang matapos ang ilang kamapuslanon ingong mga tigpangayam ug lobo, sila gipasagdan ingong espisye sa Irlandia.

Sa 1839, usa ka mahiligon ug irong pang-ayam nagtala sa makapasubong kahimtang niining paagiha: “Usa gayod ka ulohang makapasubo nga kining hamiling rasa sa mga iro kusog nga nagakawala, ug sa lakat sa pila lang ka tuig dili kalikayang mapuo gawas kon himoon ang pipila ka talagsaong mga paningkamot.” Diyutay lamang kaayo ang naglungtad nga kasagarang ang mga tawo moangkon nga ang irong pang-ayam nga gipanag-iya nila mao “ang kataposan sa ilang rasa.” Apan sila nakalahutay.

Sila naluwas tungod sa “talagsaong mga paningkamot” sa mga tawong sama kang George A. Graham. Sa 1862 nakita niya ang ilang kahimtang. Gitigom niya ang nahibiling irong pang-ayam kutob sa iyang makaplagan. Pinaagi sa mainampingong pagpasanay kanila, gitagana niya ang patukoranan nga gikinahanglan aron ipasig-uli sila ngadto sa kahimtang nga nahimutangan nila karong adlawa. Kon wala siya, matod sa usa ka historyano sa 1893, “kining irong handomanan sa usa ka gamhanang rasa basin napuo na karon.”

Usa sa ilang mga magdadayeg, usa ka tinahod nga tigpasanay sa Irlandes nga mga irong pang-ayam, si Phyllis Gardner, misulat: “Walay butang nga segurado niining kalibotana, apan, kon walay mga katalagman, mopatim-aw nga kining hamiling rasa nabira pahilayo sa ngilit sa pagkapuo, ug nagauswag gihapon ang popularidad.”

[Hulagway sa panid 23]

Mga itoy sa irong pang-ayam, mga upat ka semana ang edad

[Mga hulagway sa panid 23]

Ang buotang irong pang-ayam, sa Newtownards, Amihanang Irlandia