Pagpaniid sa Kalibotan

Pasidaan sa Pagkabuta

“Kapin sa 200,000 ka Canadiano ang dunay glaucoma ug katunga lamang kanila ang nahibalo niana,” matod sa mantalaang The Prince George Citizen. Usa ka pangunang hinungdan sa pagkabuta, ang glaucoma hinayhinayng mopatay sa mga selula sa nerbiyos sa likod sa mata. Ang resulta mao ang inanayng pagkahanaw sa peripheral vision, samtang ang central vision unya na madaot sa kataposang mga hugna sa sakit. Daghan nga duna niining sakita dili magpatambal tungod kay wala silay bationg sakit ug makadrayb, makabasa, ug makahimo gihapon sa kadaghanang buluhaton. Sumala sa Glaucoma Research Society sa Canada, kadtong nameligro pag-ayo naglakip sa mga tigulang, mga tawo nga dunay kasaysayan ang pamilya sa glaucoma, itom nga mga tawo nga kapin sa 40 anyos, ug mga tawo nga dunay taas nga presyon sulod sa mata. “Kon atong mapaadto sa ilang doktor ang mga tawo nga nameligro pag-ayo, kana mao ang labing hinungdanong lakang sa pagpanalipod sa pagkabuta gumikan sa glaucoma,” matod ni Dr. Neeru Gupta, direktor sa glaucoma yunit sa St. Michael’s Hospital sa Toronto. “Ang punto mao nga ang sayong pagkahibalo niana ug pagtambal makaluwas sa panan-aw.”

Kasaba sa Siyudad Kontra Maanindot nga mga Damgo

Sa maadlaw, kapin sa 40 ka milyong Italyano—mga 72 porsiyento sa populasyon—ang naladlad sa hilabihang kasaba, sumala sa Ministry of the Environment sa Italya. Lakip sa posibleng daotang mga epekto sa dugayng pagkaladlad sa maong kasaba mao ang paspas nga pagpitik sa kasingkasing, kausaban sa presyur sa arteriya ug kapasidad sa respiratoryo, gastritis, ug pagkakasukaon, nagtaho ang Corriere della Sera. Sa dagkong mga siyudad ang kasaba gikan sa trapiko mobalda sa normal nga pagkatulog. Ang kasaba sa siyudad sa magabii molapas sa 70 ka decibel, nga magpauswag sa risgo sa pagkunhod sa hinanok nga pagkatulog ug pagdamgo. Matod ni Lucia Venturi, siyentipikanhong direktor sa Italyanhong asosasyon sa kalikopan nga Legambiente: ‘Gibanabana nga matag usa sa 18 ka milyong tawo nga nagpuyo sa dagkong mga siyudad mawad-an ug 30 minutos nga pagkatulog kada gabii. Kini moabot ug 22 ka walay-tulog nga mga gabii matag tawo kada tuig.’

Dayegon ang Pagkaintelihente o ang Paningkamot?

Daghang ginikanan ang nagtuo nga ang pagdayeg sa pagkaintelihente sa mga bata makaayo kanila. Bisan pa niana, ang bag-ong mga panukiduki nagpakita nga ang maong pagdayeg mahimong aktuwal nga magdaot sa ilang panukmod ug umaabot nga kahimoan, nagtaho ang Columbia Magazine, sa Columbia University sa New York. Sumala ni Propesor Carol Dweck, mas maayong dayegon ang mga bata tungod sa ilang paghago, nga magpalig-on sa ilang abilidad sa pagpakigbisog sa mga suliran sa kinabuhi. “Ang mga bata nga gidayeg tungod sa ilang pagkaintelihente mas mabalak-on kon unsa sila ka utokan tan-awon ug kasagarang magsakripisyo sa tsansa sa pagkakat-on ug usa ka butang nga hinungdanon aron mahimong inila,” matod ni Dweck. Sa laing bahin, ang taho nag-ingon nga kadtong gidayeg tungod sa ilang paningkamot ug paglahutay lagmit kaayong magsentro sa pagtagad diha sa pagkat-on ug kon unsaon pagbuntog ang kapakyasan. “Busa kining mga bataa magsakripisyo sa tsansa nga utokan tan-awon aron lang makakat-on,” matod ni Dweck. “Ug sila mapasiboon kaayo tungod kay dili sila mawad-ag paglaom kon mapakyas.”

Mga Arsonista sa Kahanginan

Ang mga uwak gidudahan nga maoy nagsugod sa duha ka sunog sa Kamaishi, Hapon. Sa unang kaso, ang mga bombero nga miadto aron sa pagpatay sa sunog sa kalibonan duol sa usa ka lubnganan nakakitag ebidensiya sa kalangkitan sa uwak. Ang Nihon Keizai Shimbun nagpatin-aw: “Ang mga uwak namunit ug mga keyk nga gibutang diha sa usa ka lubnganan, ug dihadiha human niana, usa ka sunog ang nagsugod sa ilang gipaingnan. Ang pipila sa mga insenso, nga gibiyaang nagsiga, nangawala usab, ug ang mga kandila, nga lagmit gihulog sa mga uwak, nakaplagan diin nagsugod ang sunog.” Mga usa ka tuig sa ulahi, nagtaho ang mantalaang Daily Yomiuri, usa ka sunog ang nagsugod sa bakilid sa mao gihapong dapit. Didto, ang usa ka bombero nakakita sa usa ka naglupad nga uwak nga nagtangag ug nagkayo nga karton ug gihulog kini sa haduol nga suba. Ang mga bombero nakadiskobre ug laing nasunog nga karton duol sa dapit diin nagsugod ang sunog. Diin kaha makaplagi sa mga uwak ang ilang mga sulo niining higayona? Usa diay ka molupyo sa haduol ang nagsunog sa walay-sulod nga mga karton sa potato chip diha sa usa ka bagahan.

Peligroso Kon Armado

“Ang mga biktima sa pagpanulis diha sa sakyanan nga nagdalag mga pusil halos upat ka pilo nga mas lagmit nga mapusilan kay niadtong wala magdala,” nag-ingon ang mantalaan sa Habagatang Aprika nga The Natal Witness. Ang taho midugang nga “ang mga biktima nga dunay mga pusil upat ka beses nga mas lagmit nga mailogan sa ilang armas de puwego kay sa kalagmitan nga magamit kini.” Ang usa ka pagsusi sa talaan sa estasyon sa kapolisan nagpakita nga ang mga tulisan mamusil sa ilang mga biktima sa 12 porsiyento sa mga kaso sa pagpanulis. Bisan pa niana, ang gidaghanon miusbaw ngadto sa 73 porsiyento sa dihang ang mga biktima mokuhag armas aron sa pagpanalipod sa kaugalingon. Ang tigdukiduki nga si Antony Altbeker mihinapos: “Bisan tuod ang pagpanag-iyag pusil mopaarang-arang tingali sa imong pagbati, kini dili mosangpot sa aktuwal nga kasegurohan.”

“Haywey sa mga Bao”

Sa Disyembre sa matag tuig, 10,000 ka berdeng mga bao ang mobalik sa gamay nga Ascension Island sa Dagat Atlantiko aron mosanay. Naggamit ug satelayt sa pagpaniid, ang Britaniko ug Italyanong mga siyentipiko di pa dugayng nakadiskobre sa usa ka “haywey sa mga bao” tali sa isla ug sa dapit diin maningaon ang mga bao sa palibot sa Brazilianhong siyudad sa baybay sa Recife, nagtaho ang The Times sa London. Sa pagkatapos sa ilang pito-ka-bulan nga paglumlom, ang tanang bao mosubay sa mao gihapong ruta balik sa Brazil sa unang 300 kilometros. Dayon motipas silag diyutay ug mopadulong sa magkabulag nga mga dapit diin sila maningaon. Apan komosta ang bag-ong napusa nga mga itlog, nga wala pay igong kusog sa paglangoy sa 2,000 kilometros balik sa Brazil? Magpaanod-anod sila sa sulog sa dagat sa tibuok Atlantiko ug Caribbeano, nga maningaon sa mga bukya ug mga plankton. Gihunahuna nga human sa lima o unom ka tuig, ang matag usa mosubay sa iyang kaugalingong dalan paingon sa dapit diin sila maningaon sa Brazil. Unya, sa panuigon nga mga 20 anyos, moduyog sila sa dinaghang paglalin balik sa Ascension Island aron mosanay.

Dugang Pang mga Batang Sundalo

“Ang padayong paggamit sa mga bata diha sa mga gubat mitubo gikan sa gibanabana nga 250,000 duha ngadto sa tulo ka tuig kanhi ngadto sa 300,000 karon,” nagtaho ang Go Between, usa ka publikasyon sa Non-Governmental Liaison Service sa Hiniusang Kanasoran. Ang mga batang sundalo—ang uban ingon ka bata sa otso anyos—sa pagkakaron nalangkit sa kapin sa 30 ka panagbangi sa tibuok kalibotan. Sumala kang Olara Otunnu, ang Special Representative for Children and Armed Conflict sa sekretaryo-heneral sa HK, “ang mga bata gipugos nga mahimong mga instrumento sa gubat, girekluta o gikidnap aron mahimong mga batang sundalo, sa ingon gipugos sa paghatag ug mapintas nga pagpahayag sa pagdumot sa mga hamtong.” Aron mapakigbisogan ang pag-uswag sa gidaghanon sa mga batang sundalo, ang United Nations Children’s Fund nagpaluyo sa usa ka sugyot “nga patas-an ang edad sa reklutahon alang sa armadong kusog ngadto sa 18 anyos ug nag-awhag nga ang pagrekluta ubos sa maong edad isipon nga krimen sa gubat,” matod pa sa publikasyong Facts & Figures 1998.

Mga Tigulang nga Naggamit sa Internet

“Ang kinabag-ohang pagtuon sa gidaghanon sa naggamit sa Web nagpakita nga mas daghang tigulang [edad 50 ug mas tigulang pa] ang naggamit sa Internet kay sa gihunahuna kaniadto,” nagtaho ang magsusulat nga si Maria Seminerio sa ZDNet. Sumala kang Tim Cobb, presidente sa organisasyon nga naghimo sa surbi, “kini maoy pamatuod nga ang Web nagkaanam ka kaylap ug dili na kay dominyo lamang sa mga dunay kahibalo sa teknolohiya.” Pananglitan, labing menos 40 porsiyento sa mga hamtong nga lapas sa edad nga 50 sa Tinipong Bansa karon ang dunay kompiyuter sa balay, ug 70 porsiyento kanila ang gikatahong mogamit sa Web.

AIDS—Ang “Pangunang Tigpatay nga Mananakod nga Sakit”

“Ang AIDS sa pagkakaron mao ang [bugtong] pangunang tigpatay nga mananakod nga sakit sa kalibotan,” matod ni Peter Piot, ehekutibong direktor sa programa sa AIDS sa Hiniusang Kanasoran. Ang magasing Science nagtaho nga sa 1997, ang AIDS mao ang ikapitong-grabeng tigpatay sa tibuok kalibotan. Apan sa 1998 gilabwan niini ang tanan gawas sa ischemic heart disease, cerebrovascular disease, ug acute lower respiratory disease, nga dili mananakod nga mga sakit. Ang AIDS nahimo usab nga numero unong tigpatay sa Aprika, nga milabaw bisan sa dili mananakod nga mga sakit. Sa Aprika lamang, ang AIDS mikalas ug duolan sa 1,830,000 ka kinabuhi sa miaging tuig—duha ka pilo sa gidaghanon sa nakalas tungod sa malarya, ang ikaduhang pangunang tigpatay nga sakit sa maong kontinente.

Napit-osang mga Inahan—Napit-osang mga Bata

Sa dihang ang usa ka mabdos nga inahan kanunayng mailalom sa hilabihang kapit-os, ang pagtubo sa iyang wala-pa-matawong bata mahimong maapektohan pag-ayo, nagtaho ang Canadianhong mantalaan nga National Post. Sumala kang Pathik Wadhwa, sa University of Kentucky College of Medicine, sa Lexington, Kentucky, ang palibot sa matris “mag-impluwensiya sa pagtubo sa bata, ug ang kanunayng kapit-os sa inahan mahimong magpameligro pag-ayo sa mga bata nga masakit.” Ang napit-osang mga inahan usab “mas lagmit nga manganak ug ahat nga mga bata,” matod sa taho. Ang mga tigdukiduki sa Clemson University, sa South Carolina, nagsugyot nga “ang mga ehersisyo para morelaks makatabang sa napit-osang mabdos nga mga babaye sa pagpaus-os sa ilang presyon sa dugo, nga magpalambo ug mas himsog nga palibot sulod sa matris.”