Kadaiyahan—Hinungdanon sa Kinabuhi

SA KATUIGAN sa 1840, ang populasyon sa Irlandia milapas sa walo ka milyon, nga naghimo niini nga labing dasok ug molupyo nga nasod sa Uropa. Ang mga patatas mao ang pangunang pagkaon niini, ug ang usa ka matang nga gitawag ug mga lumper mao ang kaylap nga gitanom.

Sa 1845 ang mga mag-uuma nagtanom sa ilang mga lumper sama sa naandan, apan ang sakit sa tanom mihampak ug nagpapha halos sa enterong pananom. “Kadaghanan sa Irlandia nakalahutay nianang malisod nga tuig,” misulat si Paul Raeburn diha sa iyang librong The Last Harvest​—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture. “Ang kadaot nahitabo pagkasunod tuig. Wala nay kapilian ang mga mag-uuma kondili magtanom pag-usab sa mao gihapong matang sa mga patatas. Wala silay laing matang. Mihampak na usab ang sakit sa tanom, niining higayona puwersado na kaayo. Ang pag-antos dili mahubit.” Gibanabana sa mga historyano nga mikabat ug 1 ka milyong tawo ang nangamatay tungod sa pagkalunos, samtang ang laing 1.5 ka milyon milalin, kadaghanan sa Tinipong Bansa. Kadtong nagpabilin nag-ilaid sa tumang kakabos.

Sa Andes sa Amerika del Sur, ang mga mag-uuma nagtanom ug daghang matang sa patatas, ug pipila lamang ang naapektohan sa sakit sa tanom. Busa, walay epidemya. Klaro nga ang kadaiyahan sa mga espisye ug kadaiyahan diha sa mga espisye maghatag ug panalipod. Ang pagtanom ug usa lamang ka klase sa tanom maoy kasukwahi niining sukaranang estratehiya sa pagpabiling buhi ug magladlad sa mga tanom sa sakit o mga dangan, nga makapakunhod pag-ayo sa enterong ani sa maong dapit. Mao nga daghang mag-uuma ang nagsalig pag-ayo sa kanunayng paggamit ug mga igpapatay ug dangan, mga igpapatay ug sagbot, ug mga igpapatay ug agup-op, bisan pag ang maong mga kemikal kasagarang magpameligro sa kalikopan.

Busa nganong gipulihan man sa mga mag-uuma ug usa ra ka matang sa tanom ang ilang nagkadaiyang lokal nga tanom? Kasagaran ingong reaksiyon sa kapit-os sa ekonomiya. Ang pagtanom ug usa lang ka matang sa tanom nagpasabot ug sayon nga pag-ani, pagkamakapadani sa produkto, pagkadili-daling madunot, ug daghang abot. Mas daghan ang migamit niining maong mga pamaagi sa katuigan sa 1960 diha sa gitawag ug green revolution.

Ang Green Revolution

Pinaagi sa dagkong mga kampanya sa gobyerno ug mga korporasyon, ang mga mag-uuma diha sa mga nasod nga daling maapektahan sa gutom gikombinsir nga ilisan ang ilang lainlaing matang sa mga tanom sa usa ra ka klase, daghag-abot nga mga lugas, ilabina ang humay ug trigo. Kining “milagro” nga mga lugas giisip ingong solusyon sa kagutom sa kalibotan. Apan mahal kini​—ang mga binhi mokantidad ug tulo ka pilo kay sa naandang presyo. Ang mga abot nagdepende usab pag-ayo sa mga kemikal, lakip na sa mga abono, gawas pa sa mahalong mga kasangkapan sama sa mga traktor. Bisan pa niana, tungod sa hinabang nga salapi gikan sa gobyerno ang green revolution kaylap nga gigamit. “Bisan tuod nakaluwas kini ug minilyon gikan sa pagkalunos,” matod ni Raeburn, “[kini] nagahulga karon sa kasegurohan sa pagkaon sa kalibotan.”

Buot ingnon, ang green revolution lagmit nakahatag sa makadiyot ug kaayohan apan nagpatunghag layog-abot nga mga risgo. Ang pagtanom ug usa ra ka klase sa tanom sa wala madugay nahimong komon sa tibuok nga mga kontinente​—samtang ang hilabihang paggamit ug mga abono nakapalambo sa mga sagbot, ug ang mga igpapatay ug dangan nakapatay sa mapuslanong mga insekto maingon man sa mga dangan. Diha sa mga basakan, ang makahilong mga kemikal nagpatay sa mga isda, uwang, piyu, baki, ug makaon nga mga hilba ug ihalas nga mga tanom​—ang kadaghanan maoy hinungdanong dugang nga kalan-on. Ang pagkaladlad sa kemikal mitultol usab sa mga kaso sa pagkahilo taliwala sa mga mag-uuma.

Usa ka magtutudlo sa Biology Department sa Open University sa United Kingdom, si Dr. Mae-Wan Ho, misulat: “Dili na malalis karon nga ang pagtanom ug usa lamang ka matang sa tanom nga gisugdan sukad sa ‘Green Revolution’ nakadaot sa kadaiyahan sa tanom ug sa kasegurohan sa pagkaon sa tibuok kalibotan.” Sumala sa Food and Agriculture Organization sa HK, 75 porsiyento sa henetikong kadaiyahan nga anaa sa gipananom nga mga tanom usa ka siglo kanhi sa pagkakaron nahanaw na, sa panguna tungod sa mga pamaagi sa industriyal nga pagpanguma.

Usa ka mantalaan nga gipatik sa Worldwatch Institute nagpasidaan nga “ang ekolohikanhong mga risgo nga atong gihimo sa pagsagop sa usa ra ka klase sa gene maoy dako kaayo.” Sa unsang paagi makontrolar kining maong mga risgo? Gikinahanglan ang agrikultural nga mga siyentipiko ug puwersadong mga kemikal maingon man ang paghatag ug kapital sa mga mag-uuma. Bisan pa niana, walay mga garantiya. Ang paggamit ug usa ra ka klase sa gene nakapasamot sa makadaot nga sakit sa mais sa Tinipong Bansa ug nakatampo sa pagkahanaw sa katunga sa milyong akre nga basakan sa Indonesia. Apan, ning bag-o pang katuigan, ang usa ka bag-ong kausaban sa pagpanguma nagsugod, usa nga naglangkit sa pagmaniobra sa kinabuhi diha sa paninugdan niini​—ang gene.

Ang “Gene Revolution”

Ang pagtuon sa henetika maoy hinungdan sa dakog-kita nga bag-ong industriya nga gitawag ug bioteknolohiya. Sumala sa gipaila sa ngalan, gisagol niini ang biolohiya ug modernong teknolohiya pinaagi sa mga teknik sama sa genetic engineering. Ang pipila sa bag-ong mga biotech company, sumala sa pagtawag niini, nag-espesyalisar sa agrikultura ug naningkamot pag-ayo sa pagpatente sa mga binhi nga mohatag ug daghang abot, nga mosukol sa sakit, hulaw, ug katugnaw, ug magpamenos sa panginahanglan nga mogamit ug peligrosong mga kemikal. Kon makab-ot ang maong mga tumong, mapuslanon kaayo kini. Apan ang uban nabalaka bahin sa mga tanom nga gimaniobra ang gene.

“Sa kinaiyahan, ang kadaiyahan sa henetiko gilalang nga adunay pipila ka limitasyon,” matod sa librong Genetic Engineering, Food, and Our Environment. “Ang usa ka rosas mahimong ikrosbrid sa laing matang sa rosas, apan ang rosas dili gayod mahimong ikrosbrid sa usa ka patatas. . . . Sa laing bahin, ang pagmaniobra sa gene kasagarang naglangkit sa pagkuhag mga gene gikan sa usa ka espisye ug pagpasulod niini ngadto sa laing espisye sa paningkamot nga ikabalhin ang gitinguhang taras o kinaiya. Pananglitan, mahimong magpasabot kini ug pagpilig usa ka gene nga magamit sa paggama sa usa ka kemikal nga dunay pangontra sa katugnaw nga mga kinaiya gikan sa isda sa artiko (sama sa kikilo), ug pagkombinar niana sa usa ka patatas o strawberry aron makasukol kini sa katugnaw. Posible na karong bag-ohon ang mga tanom pinaagi sa mga gene nga gikuha gikan sa mga bakterya, virus, insekto, hayop o bisan gani sa mga tawo.”a Nan, sa lintunganay, ang bioteknolohiya nagtugot sa mga tawo sa pagbungkag sa henetikong mga babag nga nag-ulang sa mga espisye.

Sama sa green revolution, ang gitawag sa uban ug gene revolution nakapasamot sa problema sa paggamit ug usa ra ka klase sa gene​—ang uban nag-ingon nga mas migrabe pa gani tungod kay ang mga eksperto sa henetika makagamit ug mga teknik sama sa cloning, o artipisyal nga pagpatungha ug mga organismo, ug pagpatubo ug tisyu diha sa laboratoryo, mga proseso nga magpatungha ug pareho gayod nga mga hulad, o mga clone. Busa, nagpabilin gihapon ang mga kabalaka bahin sa pagkadaot sa kadaiyahan sa mga linalang. Apan, ang mga tanom kansang gene gimaniobra nagpatunghag bag-ong mga isyu, sama sa mga epekto tingali niana diha kanato ug sa kalikopan. “Kita binutang nagaabante ngadto sa usa ka bag-ong yugto sa agrikultural nga bioteknolohiya nga malaomon kaayo, nga diyutay rag mga restriksiyon, ug halos walay ideya sa lagmit nga sangpotan niini,” miingon ang magsusulat bahin sa siyensiya nga si Jeremy Rifkin.b

Sa laing bahin, ang gahom sa pagmaniobra sa kinabuhi diha sa henetikong materyal niini lagmit maoy dagayang tuboran sa gitinguhang butang, ug busa ang lumba nagpadayon aron mapatente ang bag-ong mga binhi ug ang ubang mga organismo nga gimaniobra ang henetikong materyal. Sa kasamtangan, ang pagkapuo sa tanom nagpadayon. Sumala sa gihisgotan ganina, aron malikayan ang kadaot, ang ubang mga gobyerno ug pribadong mga institusyon nagtukod ug mga tipiganag binhi. Posible ba nga pinaagi niining mga tipiganag binhi ang umaabot nga mga kaliwatan makabaton ug nagkadaiyang mga binhi nga itanom ug anihon?

Mga Tipiganag Binhi—Panalipod Batok sa Pagkapuo?

Ang Royal Botanic Gardens sa Kew, Inglaterra, nagsugod sa gitawag niini ug “usa sa kinadak-ang internasyonal nga mga proyekto sa pagpreserbar nga gihimo sukad”​—ang Millennium Seed Bank Project. Ang pangunang mga tumong sa proyekto mao ang (1) pagtigom ug pagpreserbar sa 10 porsiyento​—kapin sa 24,000 ka espisye​—sa nagpatunghag-liso nga mga tanom sa kalibotan pagka-tuig 2010 ug (2) una pa gayod niana, pagtigom ug pagpreserbar sa mga binhi sa tanang lumad nga nagpatunghag-liso nga mga tanom sa United Kingdom. Ang ubang mga nasod nagtukod usab ug mga tipiganag binhi, o tipiganag gene, sumala sa pagtawag usahay niini.

Ang biologong si John Tuxill nag-ingon nga labing menos 90 porsiyento sa milyonmilyong binhi nga gipondo diha sa mga tipiganag binhi maoy hinungdanong mga tanom nga kan-onon ug uban pang mapuslanong mga tanom, sama sa trigo, humay, mais, sorgum, patatas, sibuyas, ahos, tubo, gapas, soybin, ug ubang matang sa balatong, sa pagngalan lang ug pipila. Apan ang mga binhi maoy buhing mga organismo nga mabuhi lamang samtang magpabilin ang ilang kinaiyanhong mga pondohanan sa enerhiya. Busa unsa ka kasaligan ang mga tipiganag binhi?

Mga Suliran Diha sa Tipiganan

Ang mga tipiganag binhi gastohag salapi aron maglihok​—kada tuig mokabat ug mga $300 ka milyon, sumala ni Tuxill. Apan, bisan kining maong kantidad mahimong kulang pa, matod niya, kay “13 porsiyento lamang sa mga binhi diha sa tipiganag gene ang anaa sa maayong-pagkadumala nga mga pasilidad nga dunay katakos nga mapondo ug dugay ang mga binhi.” Tungod kay ang dili-maayong pagkapondo nga mga binhi dili magdugay, kinahanglang itanom kini ug sayo aron ang sunod nga kaliwatan sa mga binhi mahimong maani; kay kon dili, ang mga tipiganag binhi mahimong mga morge sa binhi. Siyempre, ang maong trabaho nagkinahanglag ubay-ubayng mga trabahante ug dakodakong gasto, nga magpakomplikado lamang sa kahimtang sa mga pasilidad nga naglisod na sa kuwarta.

Ang librong Seeds of Change​—The Living Treasure nagpatin-aw nga ang National Seed Storage Laboratory, sa Colorado, T.B.A., “nakaagom sa daghang kalisdanan, lakip na sa pagkapalyar sa koryente, pagkaguba sa repridyeretor, ug kakulang sa kawani nga tungod niana daghan kaayong nagkasagolsagol nga mga tapok sa mga binhi ang wala pa maklasipikar.” Ang mga tipiganag binhi maapektohan usab sa politikanhong mga kagubot, kalisod sa ekonomiya, ug kinaiyanhong mga katalagman.

Ang tagdugay nga pagpondo magpatungha usab ug ubang mga suliran. Sa ilang kinaiyanhong kalikopan, ang mga tanom adunay limitado apan hinungdanong katakos sa pagpasibo, ug makapaarang kini kanila sa paglahutay sa sakit ug sa ubang mga suliran. Apan diha sa gipanalipdang palibot sa usa ka tipiganag binhi, human sa pipila ka kaliwatan mahimong maibanan ang pagkamapasiboon niini. Hinunoa, ang maayong-pagkapondo nga mga binhi sa daghang tanom mahimong dangtag daghang siglo una pa kini kinahanglang itanom. Bisan pa sa maong mga limitasyon ug kawalay-katinoan, ang paglungtad mismo sa mga tipiganag binhi nagbanaag sa nag-uswag nga mga kabalaka bahin sa umaabot sa mga tanom nga kan-onon sa tawo.

Siyempre, ang labing maayong paagi nga mamenosan ang pagkapuo sa mga tanom mao ang pagpanalipod sa mga dapit diin kinaiyanhon kining motubo ug pagpadaghan sa kadaiyahan sa mga tanom. Apan aron mahimo kana, matod ni Tuxill, kinahanglang “maugmad [nato] ang bag-ong pagkatimbang tali sa mga panginahanglan sa tawo ug nianang sa kinaiyanhong kalibotan.” Apan, unsa ka realistikanhon ang paghunahuna nga ang mga tawo ‘makaugmad ug bag-ong pagkatimbang’ uban sa kinaiyanhong kalibotan samtang gitinguha nila ang industriyal ug ekonomikanhon nga kauswagan uban ang halos relihiyosong kasibot? Bisan ang agrikultura, sumala sa nasabtan na nato, gisagol sa moderno, gipalihok sa komersiyal nga mga intereses ug matinguhaon sa ganansiya nga kalibotan sa dagkong mga negosyo. Lagmit aduna gayoy laing solusyon.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

Ang Mag-uuma Usa ka ‘Nameligrong Espisye’?

“Sukad sa 1950, ang gidaghanon sa mga tawong nagtrabaho sa umahan mius-os diha sa tanang industriyal nga mga nasod, sa pipila ka dapit mius-os ug kapin sa 80 porsiyento,” matod pa sa magasing World Watch. Pananglitan, ang Tinipong Bansa sa pagkakaron mas diyutay ug mga mag-uuma kay sa mga binilanggo. Unsay nakaingon niining pagtalikod sa uma?

Ang dagkong mga hinungdan mao ang nag-us-os nga kinitaan, nagkadakong utang tungod sa panguma, nag-usbaw nga kakabos, ug nag-uswag nga paggamit sa mga makinarya. Sa 1910, ang mga mag-uuma sa Tinipong Bansa nakadawat ug duolan sa 40 cents alang sa matag dolyar nga gastohon sa mga mamalitay alang sa pagkaon, apan sa 1997, ang bahin sa mga mag-uuma mikunhod ngadto sa mga 7 cents. Ang magtatanom ug trigo, matod sa World Watch, “makadawat lamang ug 6 cents sa usa ka dolyar nga gastohon diha sa usa ka pirasong tinapay.” Nagpasabot kini nga ang ibayad sa mga mamalitay sa usa ka bulsita maoy susama sa mabayad nila sa mag-uuma alang sa iyang trigo. Diha sa nagakaugmad nga mga nasod, ang mga mag-uuma mas lisod pa ganig kahimtang. Ang usa ka mag-uuma sa Australia o Uropa makahulam gikan sa bangko aron makalahutay sa malisod nga tuig; ang usa ka mag-uuma sa Kasadpang Aprika mahimong dili na makapananom pag-usab. Basin ganig dili na siya mabuhi pa.

[Mga hulagway sa panid 7]

“Ang pagtanom ug usa lamang ka matang sa tanom nga gisugdan sukad sa ‘Green Revolution’ nakadaot sa kadaiyahan sa tanom ug sa kasegurohan sa pagkaon sa tibuok kalibotan.”​—Dr. Mae-Wan

[Credit Lines]

Talan-awon sa luyo: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maiz y Trigo (CIMMYT)

[Mga hulagway sa panid 8]

Ang Millennium Seed Bank, sa Inglaterra, nagpreserbar ug hinungdanong mga binhi sa tanom

[Credit Line]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew