Mas Subsob ba nga Nagakahitabo ang Natural nga mga Kalamidad?
“Gidahom nga ang grabeng mga panghitabo gumikan sa kausaban sa klima aduna unyay daotang mga resulta sa umaabot. Kini nagpasabot nga kita makasinati ug lahi nga mga matang sa kapeligrohan gumikan sa klima ug posibleng mas daghan ang madaot ug mangamatay. . . . Agig pagpanalipod sa kaugalingon, mas maayong mangandam kita alang niining dagkong mga kausaban.”—“Topics Geo—annual Review: Natural Catastrophes 2003.”
ANG ubang bahin sa Uropa nakaagom ug grabeng kainit niadtong ting-init sa 2003. Ang init kaayong temperatura maoy usa sa mga hinungdan sa kamatayon sa duolan sa 30,000 ka tawo sa Belgium, Britanya, Espanya, Italya, Netherlands, Portugal, ug Pransiya. Ang grabeng init nga nahitabo una pa ang habagat sa Bangladesh, India, ug Pakistan miresulta ug 1,500 ka kamatayon, samtang ang hulaw ug grabe kaayong kainit sa Australia nakasunog ug kapin sa tulo ka milyong ektarya sa kakahoyan.
Sumala sa World Meteorological Organization, “dihay 16 ka bagyo sa 2003 nga tingbagyo sa Atlantiko, nga mas daghan kay sa tinuig nga aberids nga 9.8 sa 1944-1996, apan padayon nga nagkadaghan ang mga bagyo sa tropiko tuigtuig sukad sa tungatunga sa katuigang 1990.” Padayon nga nagkadaghan ang mga bagyo sa 2004, diin gikusokuso sa kusog kaayong mga bagyo ang Caribbeano ug Gulpo sa Mexico, nga nakakalas ug mga 2,000 ka kinabuhi ug nakahatag ug dakong kadaot.
Sa 2003, ang Sri Lanka gihapak ug kusog kaayong unos nga nakapahinabog grabeng pagbaha, nga nakapatay ug labing menos 250 ka tawo. Sa 2004, dihay narekord nga labing menos 23 ka bagyo nga nagsugod sa kasadpang Pasipiko. Napulo niini mihapak sa Japan, diin nakahatag kini ug dakong kadaot ug mikalas ug kapin sa 170 ka kinabuhi. Ang mga baha tungod sa kusog nga pagbunok sa ulan sa habagat nakaapektar ug duolan sa 30 ka milyong tawo sa Habagatang Asia, ilabina sa Bangladesh. Milyonmilyon ang nawad-ag balay, halos tulo ka milyon ang napugos sa pagbalhin, ug kapin sa 1,300 ang nangamatay.
Daghang kusog nga mga linog ang nahitabo sa 2003. Sa Mayo 21, tungod sa linog sa Algiers, Algeria, 10,000 ka tawo ang nasamdan ug 200,000 ang nawad-ag balay. Sa alas 5:26 s.b. sa Disyembre 26, mitay-og ang yuta walo ka kilometro habagatan sa siyudad sa Bam sa Iran. Tungod sa linog nga may gikusgong 6.5, 70 porsiyento sa siyudad ang napayhag, 40,000 ang nangamatay, ug kapin sa 100,000 ang nagun-oban ug balay. Kadto ang kinagrabehang natural nga kalamidad nianang tuiga. Natumpag usab ang dakong bahin sa 2,000-anyos nga kuta, ang Arg-e-Bam, nga ginaduaw sa mga turista ug dako untag tabang sa ekonomiya sa maong rehiyon.
Paglabay sa eksaktong usa ka tuig, dihay linog nga may gikusgong 9.0 duol sa kasadpang baybay sa amihanang Sumatra, Indonesia, nga nakapahinabog labing makamatayng mga tsunami sa narekord nga kasaysayan. Ang makamatayng mga balod mikalas ug kapin sa 200,000 ka kinabuhi ug daghan ang nasamdan ug nawad-ag balay. Naabot sa makamatayng tsunami bisan ang sidlakang baybayon sa Aprika nga 4,500 kilometros o kapin pa ang distansiya sa kasadpan gikan sa sentro sa linog.
Aduna pa Kahay Moabot nga Mas Grabe Pang mga Kalamidad?
Kini ba nga mga panghitabo pasiuna lamang sa mahitabo sa umaabot? Mahitungod sa mga kalamidad nga gipahinabo sa klima, daghang siyentipiko nagtuo nga ang mga kausaban sa atmospera gumikan sa kalihokan sa tawo nakapausab sa klima sa kalibotan ug usa kini sa mga hinungdan sa mas grabeng mga kahimtang sa panahon. Kon tinuod kini, nan dili kini maayong timailhan alang sa umaabot. Nakapasamot sa kapeligrohan ang pagdaghan sa mga tawo karon nga nagpuyo sa mga dapit nga kanunayng maapektohan ug kalamidad, tungod kay gusto nilang magpuyo didto—o tungod kay wala na silay laing kapuy-an.
Gipakita sa estadistika nga 95 porsiyento sa tanang kamatayon nga resulta sa kalamidad nahitabo diha sa kabos nga mga nasod. Sa laing bahin, mas diyutay ang nangamatay sa adunahang mga nasod apan 75 porsiyento ang ilang naagomang alkanse sa ekonomiya. Bisan ang pipila ka kompaniya sa insyurans nagduhaduha kon may igo ba silang salapi nga ikabayad niining dako kaayong kapildihan.
Sa sunod nga artikulo, atong tukion ang pipila sa mga proseso sa kinaiyahan nga moresulta ug kalamidad ug kon sa unsang mga paagi ang mga tawo nakapasamot sa kagrabehon niini. Atong tukion usab kon ang tawo ba adunay gahom ug tinguha sa paghimog mga kausaban nga gikinahanglan aron ang yuta mahimong mas hilwas nga puy-anan alang sa umaabot nga mga kaliwatan.
[Hulagway sa panid 3]
PRANSIYA 2003—Grabeng ting-init sa Uropa nakapatay ug 30,000 ka tawo; ang Espanya nakaabot ug 44.8°C nga temperatura.
[Credit Line]
Alfred/EPA/Sipa Press
[Mga hulagway sa panid 4, 5]
IRAN 2003—Ang linog sa Bam nakapatay ug 40,000 ka tawo; mga babaye nga nanghilak sa kamatayon sa ilang mga paryente diha sa usa ka lubnganan diin tingob nga gilubong ang mga patay
[Credit Line]
Background and women: © Tim Dirven/Panos Pictures