Sa Pagpangitag Bulawan, Sila Nakakaplag ug Pinuy-anan

CHINATOWN. Sa daghang siyudad sa kalibotan, kining pulonga makapahinumdom sa usa bahin sa mga tindahan, restawran, selebrasyon ug dragon dance sa mga Insek. Apan, ang matag Chinatown dunay kaugalingong kasaysayan. Ang mga Chinatown sa Australia mitungha tungod sa arisgadong mga Insek kaniadto nga milalin niining dapita sa pangandoy nga madato diha sa bag-ong nadiskobrehan nga mga minahag bulawan.

Bag-ong Bukid sa Bulawan

Sa sinugdan diyutay ra ang mga Insek nga nanglalin sa Australia, apan midaghan kini sa dihang nakaplagan ang bulawan niadtong 1851. Linibo ka lalaki ang mibiya sa sabang sa Pearl River sa Guangdong Province, China aron himoon kining malisod nga paglawig pahabagatan. Una pa niana, ang bulawan nakaplagan na sa California, U.S.A., ug ang mga Insek nga nagsultig Cantonese nagtawag sa mga minahan didto ingong Bukid sa Bulawan. Busa ang mga minahag bulawan sa Australia gitawag ug Bag-ong Bukid sa Bulawan.

Dili lang ang pagpangitag bulawan ang nagtukmod sa mga Insek sa pagbiya sa ilang yutang natawhan. Ang China nakasinatig sibil nga gubat, kinaiyanhong mga katalagman, ug kakabos, maong daghan ang nagkalisodlisod.

Ikasubo, ang pipila sa unang mga mipanaw wala makaabot sa Australia. Sila nangamatay tungod sa sakit nga mihampak panahon sa dugayng biyahe diha sa naghuot nga mga barko. Alang niadtong wala mamatay, lisod kaayo ang kinabuhi sa dihang nakaabot sila sa Australia.

Paghago Diha sa mga Minahan

Sa wala madugay, sila mibatig grabeng kamingaw tungod kay tradisyon nila nga ang mga asawa ug mga anak magpabilin sa China aron mahuptan ang ilang dapit diha sa ilang banay. Sa 1861, kapin sa 38,000 ka lalaking Insek ang nagpuyo sa Australia apan 11 lang ang babaye. Hinunoa, pipila lang ang nagplanong magdugay didto. Ang kadaghanan gustong mobalik sa ilang nasod ug pamilya uban ang bahandi ug kadungganan.

Ang maong ambisyon nagtukmod kanila sa pagpangitag bulawan. Ang mga minero nagpuyo sa mga tolda ug naghago sulod sa daghang oras ilalom sa naglagiting nga kainit. Sa sinugdan, ang pipila mahadlok sa pagkalot ug lawom tungod sa mga patuotuo. Busa, ang ibabawng bahin lang sa yuta ang ilang gidugkal ug giayag, ug ang mahibilin ilang paagiag tubig diha sa mga waswasan. Nagbunga ang ilang paningkamot. Gipakita sa mga rekord nga tali sa 1854 ug 1862, halos 600,000 onsas (18,662 kilos) sa bulawan nga nakaplagan sa estado sa Victoria ang gipadala ngadto sa China.

Ikasubo, ang kita sa pipila nahurot ra tungod sa sugal ug pagkaadik sa opyum, nga maoy sagad nga bisyo sa nagmamingawon. Tungod niana, sila subsob nga masakit, mahutdag kuwarta, ug dili na makauli sa ilang nasod. Ang pipila gitabangan sa mga organisasyon sa mga Insek ug sa manggihatagong mga indibiduwal, apan ang uban bata pang nangamatay—walay nahot ug nag-inusara.

Kinahanglang antoson usab sa mga Insek ang kasina ug pagduda sa mga minero nga dili Insek, kinsa nag-isip kanila ingong nagkahiusa ug malamposong mga kakompetensiya sa pagmina. Tungod niini mitungha ang mga rayot ug giatake ang mga Insek. Ang ilang bulawan gipangawat ug ang ilang mga tolda ug pagkaon gipangsunog. Sa ngadtongadto, miarang-arang ang situwasyon. Bisan pa niana, mga 50 ka tuig human madiskobrehi ang bulawan, giluwatan ang Immigration Restriction Act of 1901, nga nagdili sa mga taga-Asia sa paglalin sa Australia. Sila gitugtan lang pag-usab niadtong 1973.

Sa Dihang Nahurot ang Bulawan

Sa dihang nahutdan nag bulawan ang mga minahan, ang ubang Insek midesidir sa pagpabilin sa Australia. Busa, sa kanhing mga minahan nanungha ang mga negosyo sama sa laundry ug restawran. Sila nainila usab sa paggamag mga muwebles ug sa pagpamaligyag mga prutas ug utanon. Ingong resulta, sa hinapos sa ika-19ng siglo, ang mga komunidad sa mga Insek, o mga Chinatown, makaplagan na diha sa daghang siyudad sa Australia, nga naglakip sa Atherton, Brisbane, Broome, Cairns, Darwin, Melbourne, Sydney, ug Townsville.

Tungod kay diyutay ra ang babayeng Insek nga nangadto sa Australia, daghang lalaki ang wala maminyo. Apan, ang pipila nangasawag Australiana, bisan tuod ang mga taga-didto supak sa maong kaminyoon. Sa ngadtongadto ang ilang mga anak nahimo nang hinungdanong bahin sa Australianong katilingban.

Karong adlawa, mas daghang Insek ang nanglalin sa Australia. Ang kadaghanan nangadto aron moeskuyla o magnegosyo. Dugang pa, ang mga lalin karon naglakip nag daghang babaye. Ug tungod sa nagakausab nga ekonomiya sa kalibotan, daghang lalaki, nga nanimuyo na sa Australia uban sa ilang pamilya, ang namalik sa Asia aron manarbaho sa China, Hong Kong, Singapore, o Taiwan.

Oo, nausab na ang panahon. Apan alang sa mga nanglangyaw sa tibuok kalibotan, ang ilang tumong wala mausab—ang pagpangitag kasegurohan ug kalamposan diha sa langyawng nasod.

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

MAS LAYO KAY SA ILANG GIHUNAHUNA

Aron dili makabayad ug buhis, ang mga Insek mokawas diha sa kabaybayonan sa Australia nga layo sa dagkong pantalan ug gatosan ka milya (kilometros) gikan sa mga minahag bulawan. Ang Robe, South Australia maoy usa sa ilang kawasanan. Kini dunay populasyon nga mga 100 ngadto sa 200, ug sa lima lang ka bulan niadtong 1857, labing menos 12,000 ka Insek ang nangagi didto.

Sa pagpakitag talagsaong paglahutay ug pagtinabangay, gatosan ka lalaki sa matag higayon ang magbaktas pailaya agi sa mga dapit nga diyutay ra ang namuyo aron makaabot sa mga minahag bulawan. Apan mas layo diay kini kay sa ilang gihunahuna, ug ang ilang pagbaktas mikabat ug lima ka semana. Ang mga lalin manguhag mga tanom sa dagat aron mabalon sa ilang panaw ug mokaon silag kangaroo ug wombat. Sila magkalot usab ug mga atabay ug maghimog mga agianan nga agian sa nagsunod nga mga grupo.

Kining mga tawhana, nga sinapid ang buhok ug nagkalog sarok, sagad magdagan-ug-hinay nga maglinya ug mag-awit samtang nagpanaw. Dunay mga sensilyo nga nakaplagan diha sa mga agianan. Gilabay kini sa mga bag-ong abot sa dihang ilang nahibaloan nga dili na kini magamit sa Australia.

[Credit Line]

Image H17071, State Library of Victoria

[Kahon/Hulagway sa panid 21]

MAS BILILHON KAY SA BULAWAN

Si Wayne Qu maoy environmental scientist sa Academy of Sciences sa China. Aron mouswag ang iyang karera, siya ug ang iyang asawa nga si Sue nangadto sa Europe sa katuigan sa 1990 aron mokuhag mas taas nga edukasyon. Didto, nakahimamat silag mga Saksi ni Jehova ug nagtuon sa Bibliya uban kanila. Niadtong 2000, si Wayne ug Sue namalhin sa Australia, diin ilang gipadayon ang ilang pag-eskuyla—si Sue nagtuon ug molecular biology. Gipadayon usab nila ang pagtuon sa Bibliya.

Si Wayne miingon: “Migugol mig daghang katuigan sa pagpangagpas ug taas nga edukasyon. Apan nakahunahuna ko: ‘Sa ngadtongadto, kitang tanan matigulang, masakit, ug mamatay. Mao ba kanay katuyoan sa kinabuhi?’ Akong naamgohan nga daw kawang lang ang tanan. Apan ang Bibliya naghatag kanamo ni Sue ug makapatagbawng tubag sa labing hinungdanong mga pangutana sa kinabuhi.

“Ang among pagtuon sa Bibliya nagtukmod usab kanamo sa pagsusi sa usa ka butang nga wala pa namo matun-i sukad—ang paglungtad sa usa ka Maglalalang. Akong gibasa ang libro sa mga Saksi nga Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? maingon man ang basahon ni Charles Darwin bahin sa ebolusyon. Kini, ug ang akong kaugalingong siyentipikanhong panukiduki, nakapakombinsir kanako nga dunay Maglalalang. Mao usab kanay konklusyon ni Sue.

“Ang laing butang nga nakapakombinsir kanako nga dunay Diyos mao ang gahom sa Bibliya sa pag-usab sa kinabuhi sa mga tawo. Tungod niining talagsaong basahon, kami nakabatog paglaom sa umaabot, tinuod nga mga higala, ug mas lig-ong kaminyoon. Kami ni Sue nabawtismohan niadtong 2005, ug nalipay nga among nakaplagan ang butang nga mas bililhon kay sa taas nga edukasyon ug ‘sa bulawan nga madugta ra.’”—1 Pedro 1:7.

[Hulagway sa panid 19]

Insek nga minerog bulawan, katuigan sa 1860

[Picture Credit Lines sa panid 19]

Sydney Chinatown: © ARCO/G Müller/age fotostock; gold miner: John Oxley Library, Image 60526, State Library of Queensland